5.3 Stamboomonderzoek

• Biologie
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

5.3: Stamboomonderzoek 

Vandaag

-Vragen over 5.2? 

-Uitleg 5.3

-Oefenen en verwerken

Doel en begrippen 5.3

Je leert hoe je uit een stamboom de overerving van een bepaalde eigenschap kunt afleiden.

Je leert met kruisingsschema's erfelijkheidsvraagstukken oplossen

dominant, recessief, homozygoot, heterozygoot, drager, Mendel, P generatie, F1 en F2 generatie, monohybride kruising, geslachtscellen, stamboom, intermediaire overerving, onvolledig dominant, multipele allelen, co-dominantie, X-chromosomale overerving, bloedgroepen

Begrippen

Voor we erfelijkheidsvraagstukken maken moeten een paar begrippen helder zijn! 

Dominant/ recessief

Een dominant allel zie je altijd terug in het fenotype (ook als er maar één dominant allel is).

In het genotype noteren met een HOOFDLETTER.

Een dominant allel komt altijd tot uiting (als het er is). 

Dominant/ recessief

Een recessief allel zie je alleen terug in het fenotype als er geen dominante allelen aanwezig zijn.

In het genotype noteren met een kleine letter.

Een recessief allel komt alleen tot uiting als er geen dominant allel is.

Homozygoot

Een individu met twee dezelfde allelen.

Twee dominante allelen of twee recessieve allelen.

Genotype is:

AA (homozygoot dominant) of 

aa (homozygoot recessief).

Heterozygoot

Een individu met twee verschillende allelen.

Een dominant en een recessief allel.

Genotype is Aa.

Dit individu kan allel A of allel a doorgeven aan volgende generatie.

Drager

Een heterozygoot individu heeft het dominante fenotype maar is wel drager van het recessieve allel (bv. Aa)

Kan dus wél het recessieve allel doorgeven en zorgen voor het recessieve fenotype in de volgende generatie.

Begrippen

P generatie: de beide ouders

F1 generatie: de kinderen van de P generatie

F2 generatie: de kinderen bij doorkruisen van de individuen van de F1 generatie.

Monohybride kruisingen

Bij een monohybride kruising kijken we naar de overerving van 1 eigenschap.

Met een stamboom kan je helderheid krijgen over de overerving van die eigenschap. 

Stamboom

In een stamboom let je goed op de legenda.

           

            Man

            Vrouw

Oefenen stamboom

Welk fenotype is dominant?

Wat is het genotype van:

4?

5?

6?

Tekst

allelen: A en a

antwoord

zwart = dominant

4 = Aa

5 = Aa

6 = aa

Monohybride kruisingen

- 'Gewoon' =  autosomale overerving

- X-chromosomale overerving

- Intermediair fenotype (autosomaal)

- Multipele allelen met codominantie (autosomaal)

- Letale allelen (autosomaal)

A = zwart, a = wit

P: Aa x Aa

Kruisingsschema

	A	a
A	AA	Aa
a	Aa	aa

In een caviafamilie is de helft van de caviababy's zwart en de andere helft is wit, wat zijn de genotypen van de ouders?

1. Aa x Aa
2. AA x aa
3. Aa x aa
4. aa x aa

Monohybride kruisingen

- 'Gewoon' =  autosomale overerving

- X-chromosomale overerving

- Intermediair fenotype (autosomaal)

- Multipele allelen met codominantie (autosomaal)

- Letale allelen (autosomaal)

X-chromosomale overerving

Allelen op het X chromosoom erven anders over omdat een man maar 1  X- chromosoom heeft. Het Y-chromosoom heeft geen allelen, is dus 'leeg'.

Notatie: Y en XA en Xa  

vrouw: X^AX^A    of    X^AX^a    of    X^aX^a

man: X^AY   of    X^aY

Oefenen X-chromosomaal (3)

Hieronder staat een stamboom. De personen die met grijs aangegeven zijn, hebben een
ziekte. De rode personen zijn gezond. De ziekte wordt veroorzaakt door een gen dat X-chromosomaal is. Vrouw 7 is in verwachting van kind 11. De baby blijkt een meisje te zijn. 

Hoe groot is de kans dat meisje 11 de ziekte heeft?

Oefenvraag

Monohybride kruisingen

- 'Gewoon' =  autosomale overerving

- X-chromosomale overerving

- Intermediair fenotype (autosomaal)

- Multipele allelen met codominantie (autosomaal)

- Letale allelen (autosomaal)

intermediair fenotype

in een mengvorm!

Intermediair kruisingsschema

Intermediair

Welke van de afgebeelde genen zijn intermediair?

1. Veerkleur kip en beharing bladeren
2. Beharing bladeren en tongrollen
3. Tongrollen en bloemkleur
4. Bloemkleur en veerkleur kip

wat voor een genotype hoort bij een intermediair fenotype?

1. Een Homozygoot Recessief genotype
2. Een Heterozygoot genotype
3. Een Homozygoot Dominant genotype
4. Dat kan je niet zeggen

Monohybride kruisingen

- 'Gewoon' =  autosomale overerving

- X-chromosomale overerving

- Intermediair fenotype (autosomaal)

- Multipele allelen met codominantie (autosomaal)

- Letale allelen (autosomaal)

Multipele allelen

Als een eigenschap wordt bepaald door meer dan twee allelen, dan wordt gezegd: een eigenschap wordt bepaald door multipele allelen.

Multipele allelen

Tot nu hebben we gekeken naar eigenschappen met 2 allelen.

Sommige eigenschappen kunnen uit 3 of meer allelen bestaan: multipele allelen

Multipele allelen

Voor één erfelijke eigenschap bestaan drie of meer verschillende allelen. Bijv. bloedgroepen --> allelen:

Je hebt er in je celkernen natuurlijk maar 2 van de 3!

(waarom eigenlijk?)

Multipele allelen

- 4 Bloedgroepen

- 3 verschillende allelen

leer uit je hoofd

Codominantie

 Codominantie

Bij codominantie komen de eigenschappen van beide dominante allelen volledig tot uiting.

Beide allelen worden aangegeven met een hoofdletter en een variantsaanduiding:

Rood: A^r  en Geel: A^g

Samengevat

Codominantie

      - Allelen zijn even sterk en komen beide tot uiting.

             * Bijvoorbeeld: Bloedgroepen

Intermediair

       - Allelen zijn even sterk en leveren een mengvorm op.

              * Bijvoorbeeld: Bloemen of katten

Notatie:

Monohybride kruisingen

- 'Gewoon' =  autosomale overerving

- X-chromosomale overerving

- Intermediair fenotype (autosomaal)

- Multipele allelen met codominantie (autosomaal)

- Letale allelen (autosomaal)

Letale allelen

Soms zijn allelen zo afwijkend dat een individu die twee van deze allelen heeft niet levensvatbaar is.

Dit noem je letale allelen.

Letaal = dodelijk.

Letale allelen

Door mutatie van regelgenen kunnen zeer ernstige afwijkingen ontstaan. Vaak veroorzaakt zo'n mutatie zóveel schade dat het embryo niet levensvatbaar is, er is dan een letaal allel (Lat. letaal = dodelijk) ontstaan. Letale allelen veroorzaken sterfte in vroege stadia van de embryonale ontwikkeling. Omdat de betrokken kinderen, dieren of planten nooit geboren worden of ontkiemen, blijven ze onzichtbaar. 

Regulatorgenen

• Regelen het aan of uitzetten van bepaalde genen 
• Zorgen voor celdifferentiatie
• Kunnen worden gemuteerd --> letaal allel bij embryo

Letale allelen

Voorbeeld: q is een letaal allel bij muizen. Je kruist twee heterozygote muizen (Qq). 25% van die nakomelingen heeft genotype qq: die zijn dus niet levensvatbaar, sterker nog: die worden helemaal niet geboren! Je krijgt daardoor een andere verhouding bij de kleine muisjes (geen 3/4 en 1/4 maar:)

 ²/₃ Qq en ¹/₃ QQ. 

Dus denk bij een verhouding 2:1 altijd aan een letaal allel.

Sommige kanaries hebben een kuif: kuifkanaries. 

Deze kuif wordt veroorzaakt door een dominant letaal allel (K).

 Geef de fenotypeverhouding weer in de nakomelingen van een paring tussen 2 kuifkanaries.

Welke vorm van onvolledige overerving zie je hiernaast?

1. Intermediair
2. Co-dominant
3. Multipele allelie
4. Dihybride kruising

Bij een konijnenras wordt de vachtkleur bepaald door multipele allelen met de volgende dominantievolgorde:
C (agouti) > cch (chinchilla) > ch (Himalaya) > c (albino)

Een fokker voert een kruising uit tussen een fenotypische agouti-rammelaar en een Himalaya-voedster. Dat levert 50% agouti- en 50% Himalaya-konijntjes op. Welke van de volgende kruisingen kan dit resultaat opleveren?

1. Cch × chch
2. Cc × chc
3. Ccch × chc
4. CC × chc

MULTIPELE ALLELEN:
De ouders van Bert hebben bloedgroep A en B; Bert heeft bloedgroep B. De ouders van Anneke hebben bloedgroep A en 0; Anneke heeft bloedgroep A.

Bert en Anneke trouwen en krijgen samen een kind. Hoe groot is de kans dat hun kind bloedgroep B heeft?

1. 25%
2. 50%
3. 75%
4. 100%

Bert heeft bloedgroep B, dat betekent dat de ouder met bloedgroep A heterozygoot IAi moet zijn (anders had Bert wel een allel A gehad). Bert heeft het allel i geërfd van deze ouder, en heeft dus genotype IB i. Anneke heeft van de bloedgroep 0-ouder zeker i geërfd, van de andere ouder IA. Het gaat dus om deze kruising: IBi x IAi:

De kans op een bloedgroep B kind is dus 25%, IBi namelijk.

Hoe noem je het als een allel dat homozygoot voorkomt, geen levensvatbaar individu oplevert?

1. gekoppelde overerving
2. draagster
3. letale factor
4. multipele allelen