Zwart et al

• Engels
• WO
• Studiejaar 1

Professionele ruimte

Een ‘leidinggevend’ perspectief op professionele ruimte:

dilemma’s, handelingsalternatieven en overwegingen van

schoolleiders

R. Zwart, M. Louws & I. Zuiker

De focus van dit onderzoek ligt daarom niet op het daadwerkelijke gedrag van schoolleiders in de praktijk, maar op: 1) het perspectief van de schoolleiders over wat er aan de hand is in de spanningsvolle situaties (welke dilemma’s zij zien en hoe zij die framen), 2) het repertoire aan handelingsalternatieven en bijbehorende actoren dat door schoolleiders genoemd

wordt en 3) op de overwegingen die zij daarbij hebben.

Schoolleidersperspectief bij spanningsvolle

situaties rondom de professionele ruimte van

leraren.

Leraren ervaren hun werkomgeving als betekenisvol wanneer ze invloed en toegang hebben tot ...

...verschillende (professionaliserings)

mogelijkheden, informatie, ondersteuning,

bronnen en formele als ook informele zeggenschap (Freire & Fernandes, 2016). 

belangrijk: verschil in geregelde ruimte en de perceptie van de leraar

top- down // bottom- up

In werkelijkheid bevindt deze professionele ruimte 

zich in de Nederlandse onderwijscontext ineen zeer complex samenspel van zowel

bottom-up als top down sturingsprocessen

die zich vaak ook nog parallel afspelen

andere actoren

- Schoolbesturen en schoolleiders stimuleren aan de ene kant veel eigenaarschap en initiatief van respectievelijk de schoolleiding en leraren (bottom-up) terwijl ze tegelijkertijd ook strenge controle uitvoeren op de kwaliteit van het onderwijs en van leraren vragen zich te committeren aan de schoolvisie en het schoolbeleid (top down)

- Tegenwoordig oefenen ook ouders en leerlingen een steeds grotere invloed uit op de manier waarop leraren hun werk uit (zouden moeten) voeren. 

- er is een toename te zien in het aandeel van niet-onderwijzend

personeel (intern begeleiders, beleidsmedewerkers, onderwijskundig medewerkers, etc.)

in scholen

de benadering van grenzen en begrenzen 

Top- Down

- veel regels 

- kleine professionele ruimte

gespreid leiderschap

- eigen inbreng inzichten

- mogelijke spanning door onduidelijkheid verantwoordelijkheid

In deze studie bekijken we professionele

ruimte zoals gezegd deels vanuit de benadering van grenzen en begrenzing, vanuit het

idee dat ruimte door verschillende factoren

groter en kleiner kan worden. Formele alsook

informele afspraken en regels tussen de

schoolleiding en de leraar, maar ook tussen

collega’s onderling, kunnen daarbij de professionele ruimte van leraren meer of minder

begrenzen

Spanningen 

Spanningen die dan kunnen optreden hebben vaak te maken met verantwoording en verantwoordelijkheid (Bush, 2013). 

--> Zowel positief als negatief

Spanningen kunnen zowel tussen leraren onderling ontstaan

als binnen een team als tussen de leraar of het team en de schoolleiding

vier generieke domeinen binnen

het leiderschapsrepertoire van effectieve

schoolleiders (Leithwood et al., 2006)

1) visie ontwikkelen en richting geven;

2) mensen begrijpen en ontwikkelen;

3) herontwerpen van de organisatie; en

4) managen van onderwijs- en leerprogramma

Zo laat Coburn (2005) zien dat schoolleiders problemen op twee verschillende manieren ‘framen’, op een diagnostische manier en op een prognostische manier.

Om na te gaan welke dilemma’s, handelingsalternatieven, actoren en overwegingen schoolleiders noemen met betrekking tot de professionele ruimte van leraren, hebben we gekozen voor een projectieve strategie (Donoghue, 2000; Luttenberg, Van Veen, & Imants, 2013) waarbij participanten niet direct, maar indirect bevraagd worden. Door middel van een vignettenvragenlijst (gebaseerd op Wildy & Louden, 2000) hebben we

schoolleiders gevraagd te reageren op situatiebeschrijvingen (vignetten) waarin de professionele ruimte van leraren in het geding is

(i.e. spanningsvolle situaties).

vragen aan schoolleiders per vignet

1) wat is er volgens u in deze situatie aan de hand? 

2) vraagt deze situatie een actie van iemand? 

3) zo ja, van wie vraagt deze situatie een actie? 

4) wat zou deze persoon in deze situatie volgens u moeten doen en waarom? 

welke leiderschapsoverwegingen zijn van toepassing per vignet? 

 1) de visie die wij als school nastreven; 

2) de individuele behoeften van leraren; 

3) blijvende professionele ontwikkeling van leraren; 

4) samenwerken als team; 

5) het leren van leerlingen; 

6) heldere verwachtingen naar leraren toe; 

7) er is geen overweging, de keuze wordt gemaakt op basis van intuïtie.

De focus van het onderzoek lag niet

op het daadwerkelijke gedrag van schoolleiders in de praktijk, maar op: 

1) het perspectief van de schoolleiders op wat er aan de hand is in de spanningsvolle situaties (welke dillema’s zij zien), 

2) het repertoire aan handelingsalternatieven en bijbehorende actoren die schoolleiders noemen, en 

3) de overwegingen die zij daarbij hebben

1) welke dilemmas zij zien

- voor een aantal vignetten is een dominant antwoord te herkennen. 

- perspectief van antwoorden verschilt: bijvoorbeeld het perspectief van de schoolorganisatie of het perspectief van het

gedrag en de houding van de leraren

tabel 1 artikel p 204 dilemmas als 

"School communiceert niet, verwachtingen zijn niet helder"

Er zijn verschillende typen

handelingsinstrumenten:

1) zelf als schoolleider een oplossing bedenken en ook uitvoeren; 

2) eerst bij anderen inventariseren en verduidelijken

wat het probleem is voordat hij/zij een oplossing bedenkt; 

3) de situatie vanuit het collectief benaderen; 

4) eerst een onderliggend, vaak groter probleem aanpakken (leercultuur verandering, visie vormen) alvorens op de specifieke situatie in te gaan;

5) ervoor kiezen om geen directe invloed uit te oefenen op

de situatie. 

Zichtbaar wordt juist dat de schoolleiding ook vele andere rollen kan aannemen in

spanningsvolle situaties rondom de

professionele ruimte van leraren. Dit betreft

onder andere het uitspreken van verwachtingen en het maken van concrete afspraken met

leraren, het inventariseren van wederzijdse

verwachtingen rondom een professionaliseringsinitiatief, het tonen van interesse in waar

leraren mee bezig zijn, het samen met leraren

formuleren van een visie passend bij de

school, het vertrouwen geven aan leraren, en

het wegnemen van weerstand/angst bij leraren (aspecten van de organisatiecultuur).

Er zijn verschillende typen

instrumenten: 1) zelf als schoolleider een

oplossing bedenken en ook uitvoeren; 2) eerst

bij anderen inventariseren en verduidelijken

wat het probleem is voordat hij/zij een oplossing bedenkt; 3) de situatie vanuit het collectief benaderen; 4) eerst een onderliggend,

vaak groter probleem aanpakken (leercultuur

verandering, visie vormen) alvorens op de

specifieke situatie in te gaan; en 5) ervoor kiezen om geen directe invloed uit te oefenen op

de situatie. 

handelingsalternatieven en actoren kiezen

vanuit  prognostisch of diagnostisch (Coburn, 2005) frame

faciliterende rol komt beperkt terug

"zelf handelen schoolleiding" hoog gecodeerd

Zichtbaar wordt juist dat de schoolleiding ook vele andere rollen kan aannemen in

spanningsvolle situaties rondom de

professionele ruimte van leraren. Dit betreft

onder andere het uitspreken van verwachtingen en het maken van concrete afspraken met

leraren, het inventariseren van wederzijdse

verwachtingen rondom een professionaliseringsinitiatief, het tonen van interesse in waar

leraren mee bezig zijn, het samen met leraren

formuleren van een visie passend bij de

school, het vertrouwen geven aan leraren, en

het wegnemen van weerstand/angst bij leraren (aspecten van de organisatiecultuur).

Er zijn verschillende typen

instrumenten: 1) zelf als schoolleider een

oplossing bedenken en ook uitvoeren; 2) eerst

bij anderen inventariseren en verduidelijken

wat het probleem is voordat hij/zij een oplossing bedenkt; 3) de situatie vanuit het collectief benaderen; 4) eerst een onderliggend,

vaak groter probleem aanpakken (leercultuur

verandering, visie vormen) alvorens op de

specifieke situatie in te gaan; en 5) ervoor kiezen om geen directe invloed uit te oefenen op

de situatie.