Frysk - Oersjoch regels - grammatika

• Fries
• Beroepsopleiding

Frysk - Oersjoch regels grammatika

Oersjoch regels (37/42) lidwurden

Skriuw mar Frysk - ferfolch - Les 3

Lidwurden

Oersjoch regels side 42-43.

Oer it generaal itselde as yn it Nederlânsk. 

Utsein útsûnderings, bygelyks by lichemsdielen.

De lidwurden it en de kinne ôfkoarte wurde ta 't en 'e nei in ferhâldingswurd, tink om 'e spaasje!

Oersjoch regels (37) of / oft / as

Skriuw mar Frysk - basis - Les 3

Grammatika

Of = as it giet om ien fan beiden: De reade of de wite trui.

Oft = by twifel: Ik wit net oft er komt.

As = yn it Nederlânsk als, indien: As it reint, bliuwe wy thús.

Utsûnderingen lidwurd by lichemsdielen: it kût (de kuit), it ankel (de enkel), it kin (de kin).

Dêr't = weromferwize: It doarp dêr't ik wenje.

Wêr't = fraach of twifel: Hy wol witte wêr't de krante is.

Dêr't = weromferwize yn it Nederlânsk waarin, waarmee, ensfh. wurde yn it Frysk meastal útinoar helle: It hûs dêr't ik yn wenne haw.

(oersjoch regels side 37-38)

Oersjoch regels (37) dêr't / wêr't

Lear mar Frysk - basis - Les 1

dêr't en wêr't

Nederlânske betreklik foarnamwurd 'waar'.

Dêr't slacht werom op wat al earder neamd is.

It húske dêr’t ik berne bin, wurdt ôfbrutsen.

De brief dêr’t ik sa nei útsjoch, komt mar net.

Wêr't drukt in fraach of twifel út.

Witsto wêr’t Hanneke wennet?

Ik wit echt net wêr’t ik myn kaaien haw.

Ofbylding = Krúskes.

Oersjoch regels (38) meartal

Lear mar Frysk - basis - Les 1

Meartal

Fan haadwurd meartal meitsje:

-s tafoegje: leppel - leppels.

-en tafoegje: skoalle - skoallen.

Tink om:
Brekking by twalûden.

Ferkoartsjen fan de útspraak.

Guon meartallen krije brekking, dêr binne gjin fêste regels foar.

Utsûnderings moatte út de holle leard wurde.

Meartal útgong	-en
Wurden mei ien wurdlid.	boek en , ding en , jass en , slakk en
Mei klam op it lêste wurdlid.	papier en , getall en , misdriuw en ,
Alle wurden op -e (útsein lienwurden en ferlytsingswurden).	skoall en , skjirr en , wurkwiz en , ûl en
Alle wurden op -skip, -dom, -ij, -ling.	mienskipp en , eigendomm en , rederij en , bij en , learling en

Meartal útgong	-s
Lienwurden dy't einigje op in lûd.	rûte s, telefyzje s, auto 's, paraplu 's
Ferlytsingswurden.	foarkje s , leppeltsje s , bedsje s , blomke s
Wurden dy't einigje op -el, -em, -er(t), -ier, -en, um .	wafel s , tafel s , biezem s , boaiem s , bjinder s , hynder s , kikkert s , rintenier s
Wurden dy't einigje op -sje en -zje.	situaasje s , garaazje s
Wurden op -ing by foarkar in -s.	hjerring s / hjerring en , útfiering s / útfiering en .
-heid = -heden / -fol = -follen	oer heden , bûs follen , hân follen

wurdlid = lettergreep

klam = klemtoon

Alle regels zelfde als Nederlands, behalve de meervoud -s na -ing.

Wurden dy't einigje op in lûd krije in apostrof as dat needsaaklik is foar de útspraak: aoto's, paraplu's.

Meartal: brekking en ferkoarting

Utsûnderingen:	moatte út 'e holle leard wurde!
Brekking	skoech - skuon, brief - briefkes (útspraak ji)
Brekking twalûden	beam - beammen ( bjemm ), keal - keallen ( kjelln ), tried - triedden ( trjiddn ), doar - doarren ( dwarrn )
Ferdûbbeling bylûd	jas - jassen, skip - skippen
Ferkoarting fan in lang lûd nei in koart lûd	tsiis - tsyskes, glês - gleskes, doaze - doaskes, peal - pealtsjes, bern - berntsjes, fear - fearkes
Ferkoarting aa foar m	daam - dammen, faam - fammen, laam - lamkes
Ferkoarting ô wurdt o	rôt - rotten (lang bliuwe: bôle - bôlen, fôle - fôlen)
Ferkoarting â wurdt a	bân - bannen, lân - lannen (lang bliuwe en gjin ferdûbeling fan it bylûd: stâl - stâlen, wâl - wâlen)

lûd = klinker

bylûd = medeklinker

Foar brekking is gjin regel.

Brekking is faak te herkennen oan de stavering by guon wurden mei in twalûd. Want dan wurdt it twalûd folge troch twa bylûden.

Oersjoch regels (41) ferlytsing

Lear mar Frysk - basis - Les 1

Ferlytsing (tink om: ek brekking)

Ferlytsing fan haadwurden troch tafoegjen fan: -ke, -tsje, -sje of -je.

(as it haadwurd einiget op in -e, dan is de foarôfgeande letter beskiedend: panne-pantsje, brêge-brechje, skjirre-skjirke)

-ke as it haadwurd einiget op in lûd of op -b, -p, -m, -f, -r, -s, -w ( -ve/-f, -ze/-s)	doke, laam-lamke, fearke, sweefke, lampke, doaze-doaske, tsiis-tsyske, triuwke, beam-beamke, glês-gleske, brief-briefke (útspraak -ji)
-tsje as it haadwurd einiget op -n, -l,	hûntsje, ieltsje, kealtsje, pealtsje, berntsje, hintsje
-sje as it haadwurd einiget op -d, -t (as de slot-t net sein wurdt, mei de útgong ek -ke wêze)	paadsje, houtsje, sleatsje nêst-nestke, nestje
-je as it haadwurd einiget op -ch, -ge, -k, -ng (-ng wurdt -nk)	baarch-barchje, flagge-flachje, seage-seachjes, fiskje, tonge = tonkje, ding-dinkje,

lûd = klinker

bylûd = medeklinker

Foar brekking is gjin regel. Brekking is faak te herkennen oan de stavering by guon wurden mei in twalûd. Want dan wurdt it twalûd folge troch twa bylûden.

Uitleg grammatica ferlytsing

Een verkleinwoord vormen van een zelfstandig naamwoord doe je met: -tsje, -je, -ke.

   -tsje gebruik je bij woorden die eindigen op een -l, -n, -t, -d. (Na een -t: sje) 

             pealtsje, berntsje, hûntsje, houtsje, paadsje.

   -je gebruik je bij woorden die eindigen op een -k, -ng of -ch/ge. (-ng wordt -nk)

             fiskje, laachje, flachje, ding-dinkje. 

   -ke gebruik je bij woorden die eindigen op klinkers of andere medeklinkers.

             doke, lamke, doaske, fearke.

Voor zowel meervouden als verkleinwoorden geldt dat er breking kan optreden.

            skoech-skuon, brief-briefke (uitspraak ji).

Daarnaast kan het ook voorkomen dat een lange klank verandert in een korte klank.

             tsiis-tsyske, laam-lamke, glês-gleske.

Ferlytsing	-tsje, -je, -ke
-(t)sje = wurden dy't einigje op -l, -n, -d, -t (nei -t: -sje)	keal tsje , peal tsje , bern tsje , hin tsje , hout sje , paad sje , sleat sje
-je = wurden dy't einigje op -k, -ng (-ng wurdt -nk), -ge/-ch	pak je , dak je , kening-kenink je , ring-rin kje , mich je , flach je , sea ge -seach jes
-ke = wurden dy't einigje op in lûd of de bylûden -m, -p, -b, -f, -s, -r, -w -ve/-f, -ze/-s,	do ke , strie ke , faam-fam ke , kaam-kam ke , grap ke , hap ke , slab ke , tob ke , wyf ke , stof ke , roas ke , boer ke , fear ke , triuw ke , swe ve -swee fkes , doa ze - doa skes ,

Ferlytsing: brekking + ferkoarte lûden

Utsûnderingen:	moatte út 'e holle leard wurde!
Brekking twalûden	beam - beamkes ( bjemkes ), keal - kealtsjes ( kjeltsjes ), tried - triedsjes ( trjidsjes ), doar - doarkes ( dwarkes )
Ferkoarte lûden	blêd-bl e d sje , baarch-b a rch je , laam - l a m kes , glês - gl e s kes ,
Toanleaze - e ferfalt	pann e -pan tsje , brêg e -brech je , skjirr e -skjir ke

lûd = klinker

bylûd = medeklinker

Foar brekking is gjin regel.

Brekking is faak te herkennen oan de stavering by guon wurden mei in twalûd. Want dan wurdt it twalûd folge troch twa bylûden.

Oersjoch regels (43) ferhâldingswurden

Skriuw mar Frysk - ferfolch - Les 3

Ferhâldingswurden

Oersjoch regels 43-44. Sjoch list op side 44.

1. Frysk nei = Ned na, naar.
2. Frysk de en it kin ek 'e en 't.
3. Frysk faker lidwurd nei ferhâldingswurd: yn 'e brân, fan 't slot.
4. Gerstalde ferhâldingswurden safolle mooglik skiede: fan njoggen oere ôf, foar de tsjerke oer.
5. Frysk ferhâldingswurd mei ek efteroan stean: Swimmen hâld ik net fan, syn earlikens twivelje ik oan.

Oersjoch regels (44) persoanlik foarnamwurd

Skriuw mar Frysk - ferfolch - Les 4

Persoanlike foarnamwurden

Oersjoch regels side 45.

Ik rin nei hûs. (ûnderwerp + persoansfoarm)

De hûn stie nêst har. (foarwerpsfoarm)

Ynstee fan hy kin er brûkt wurde, nei in tiidwurd of ferbiningswurd: Dêr komt er oan.

Ynformeel / sprektaal: sy/se, jimme/jim, wy/we.

Do nei tiidwurd / ferbiningswurd: hasto, datsto.

Tink derom: sich bestiet net yn it Frysk.

Weromwurkjend foarnamwurd is yn it Frysk gelyk oan de foarwerpsfoarm fan it persoanlik foarnamwurd: Ik fersin my, hy wasket him.

Onderwerp 

Lijdend voorwerp

Kinst it altyd ferfange troch in namme:

Sy jout har apel oan him.

Saskia jout har apel oan Rintsje.

Oersjoch regels (46) besitlike foarnamwurden

Skriuw mar Frysk - ferfolch - Les 4

Persoanlike / Besitlike foarnamwurden

Ik	Dit binne myn boeken.
Do	Dat is dyn pinne.
Jo	Dit is jo kast.
Hy	Dat is syn buro.
Sy	Dit is har plant.
It	Dit is syn stâl.
Wy	Dat is ús auto.
Jimme	Dat is jimme tún.
Hja	Dit is harren klasselokaal.

Yn it Frysk wurdt meastal it meartal brûkt by persoanen yn de neiste famylje.

Dit binne ús heit en mem. Us Petra fiert moarn har jierdei.

Besitlik foarnamwurden

Oersjoch regels side 46.

NED: wij gaan met z'n drieën. Frysk brûkt eigenskiplike foarm: Wy geane mei ús trijen.

Frysk brûkt by famylje de besitlike foarnamwurden ús en jimme, ek as it om in iennichst bern giet: ús heit, jimme mem. Ek by broers en susters: ús Feije, ús Renske.

Frysk: Nicolette, wit Nicolette wêr't it lokaal is?

Kin dûmny moarn efkes by ús mem sjen?

2 = tegearre, mear = mei-inoar / meielkoar.

Lidwurd by lichemsdiel: De earm docht sear.

Oersjoch regels (47) bywurden

Skriuw mar Frysk - ferfolch - Les 4

Bywurden

Lykas yn it Nederlânsk.

In eigenskipswurd seit altyd wat oer in haadwurd = WAT.

In bywurd fertelt wat oer HOE, WÊR, WANNEAR.

wannear	Moarn kin er net komme.
wêr	Dêr wennet famylje fan my.
hoe	Ik wol datst it sa dochst.
bywurd seit wat oer in tiidwurd	Dat hast kreas dien.
bywurd seit wat oer in eigenskipswurd	Ik fyn dy auto hiel moai.
bywurd seit wat oer in oar bywurd	Hy draafde ôfgryslik hurd.

Tink derom:

nei boppen

fan ûnderen

Oersjoch regels (47) betreklik foarnamwurden

Skriuw mar Frysk - ferfolch - Les 6

Betreklike foarnamwurden

Oersjoch regels side 47-48 !!!

Brûk dy't / dat  en wa't / wat foar wat earder neamd is. 

Tink derom: dy (oanwizend) en wa (freegjend) is net dy't en wa't.

dy't by de-wurden	De man dy't dêr rint
dat by it-wurden	It famke dat dêr rint
wa't nei ferhâldingswurd	De man fan wa't ik dat krigen haw.
wat nei in hiele sin	Hy is slagge, wat my net ôffoel!
tiidwurd net lyk efter dy't	Ik seach in man fytsen dy't hastich wie .
tiidwurd fuort efter dy	Ik seach in man, dy wie nochal hastich.

Oersjoch regels (48) oanwizend foarnamwurd

Skriuw mar Frysk - ferfolch - Les 6

Oanwizende foarnamwurden

Oersjoch regels side 48-49.

Meast foarkommende binne: 

dizze (de-wurden tichtby)

dy (de-wurden fierder fuort)

dit (it-wurden tichtby)

dat (it-wurden fierfuort)

Ljouwert is grut. Yn dy stêd wenje in soad minsken. Sleat is in lyts stedsje, dat hat men sa besjoen.

deselde	dezelfde
itselde	hetzelfde
dyselde	diezelfde
ditselde	ditzelfde
dizze en jinge	deze en gene
dejinge	degene
dyjinge	diegene
itjinge	hetgene
datjinge	datgene
datselde	datzelfde/datgene

Oanwizende foarnamwurden

Frysk: Jan-en-dy.

Oersjoch regels (49) freegjende foarnamwurden

Lear mar Frysk - basis - Les 1

Oersjoch regels (49) eigenskipswurden

Skriuw mar Frysk - ferfolch - Les 7

Eigenskipswurden

Fertelle wat oer in haadwurd.

Wurde meastal bûgd mei -e: 

Myn nije bank (de bank)

Mar net by it-wurden mei in besitlik foarnamwurd: 

Myn nij bankje (it bankje).

Stoflike eigenskipswurden krije -en: It houten lewant. 

De katoenen beklaaiïng 

(bijvoeglijk naamwoorden)

FOTO

Veluwsche Stoomtrein Maatschappij

https://stoomtrein.org/en/eerste-vsmsloc/

Oersjoch regels side 49-51.

Lykas it Nederlânsk.

Frysk in regel dy't oan it ferdwinen is: Besitlik foarnamwurd + it-wurd = eigenskipswurd net ferbûge.

Us lyts(e) famke wasket har.

Nei in, sa'n, hoe'n, gjin, elk, mannich + it-wurd = eigenskipswurd net ferbûge.

Dat is in grut fabryk. 

Sa'n griis burd haw ik noch nea sjoen. 

Hy hat gjin guodlik aard. 

Eigenskipswurden en graadbûging

Oersjoch regels (51) graadbûging

Skriuw mar Frysk - ferfolch - Les 7

Graadbûging: fergrutsjende / oertreffende trep

Lykas NED -er / -st. Sjoch ek: oersjoch regels side 51.

Grut

Grutter

Grutst

Stellende trep	Fergrutsjende trep	Oertreffende trep
swier	swierd er	swier st
einigjend op -l / -n mâ l / ti n	mâl er / mâl der tinn er / tin der	mâl st tin st
einigjend op -s wii s	wiz er	wiis t (gjin -s)
einigjend op -st / -sk far sk	farsk er	meast farsk
ûnregelmjittige foarmen folle goed graach in bytsje	mear better leaver minder	meast bêst leafst minst

Eigenskipswurden mei graadbûging (= bijv. nw. in trap v. vergelijking)

Stellende trep = stellende trap

Oersjoch regels (51) telwurden

Skriuw mar Frysk - ferfolch - Les 8

Bepaalde haadtelwurden (1, 2, 3) en rangtelwurden (1e, 2e, 3e).

Unbepaalde haadtelwurden (alle, ferskate) en rangtelwurden (middelste, lêste).

Folle kin brûkt wurde yn kombinaasje mei in ûntkenning en mei tefolle/hoefolle/safolle.

Folle kin ek as bywurd: it sil net folle wêze. 

Mear foarbylden foar folle as bywurd yn Frysker.

Oersjoch regels (53) ûnbepaald foarnamwurd

Skriuw mar Frysk - ferfolch - Les 8

Unbepaalde foarnamwurden

It Fryske wurdsje men is altyd ynklusyf de sprekker. Soms moat it Nederlânske men dus oars oerset wurde. 

Der is in ferskil tusken skriuwtaal en sprektaal. > immen, nimmen en eat binne skriuwtaal. 

> ien, gjinien en wat binne mear sprektaal.