Ontleden - 1A2

• Nederlands
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 1

Grammatica

Ontleden - 1A2

Voorbereiding toets

Grammatica A, B, C, F, G, H (WB)

HB: Ontleden, blz. 142/143

Onderwerp en Gezegde, blz. 150/151

Persoonsvorm, blz. 152/153

Werkwoordelijk Gezegde, blz. 154/155

Naamwoordelijk Gezegde, blz. 156/157

Lesstof

WB: Grammatica A, B, C, F, G, H 

HB: Ontleden, blz. 142/143

Onderwerp en Gezegde, blz. 150/151

Persoonsvorm, blz. 152/153

Werkwoordelijk Gezegde, blz. 154/155

Naamwoordelijk Gezegde, blz. 156/157

Wat is ontleden eigenlijk?

Bij het vak Biologie kan het zijn dat  je een oog, hart of kikker moet ontleden. Dat betekent dat je deze uit elkaar haalt. Een kikker heeft pootjes, daar loopt hij mee en met zijn ogen ziet hij bijvoorbeeld. Zo werkt het bij zinsontleding ook. Elk stukje in de zin heeft een bepaalde functie.

Een kikker ontleden.

Taalkundig ontleden

Je geeft elk woord in de zin apart een naam:

Lidwoord

Zelfstandig Naamwoord

Werkwoord

Bijvoeglijk naamwoord

Lidwoorden

bepaalde lidwoorden:

de, het

onbepaald lidwoord:

een

Zelfstandige Naamwoord

Mensen

Dieren

Planten (Alles wat groeit en bloeit)

Dingen

Namen (Van mensen, straten, winkels, steden, landen enz.)

(Ezelsbruggetje: Medipladina)

Werkwoorden: Zelfstandig Werkwoord

Een zelfstandig werkwoord geeft aan wat je kunt doen of wat er gebeurt.

Bijvoorbeeld:

lopen, zingen, dansen, koken, regenen, hagelen, sneeuwen, enz.

Tip: Een zelfstandig werkwoord kun je tekenen.

rennen

Koppelwerkwoord

Een koppelwerkwoord is een werkwoord waar de betekenis zijn in zit. De belangrijkste drie zijn:  

zijn, worden, blijven

Deze werkwoorden kun je niet tekenen.

Bijvoorbeeld:

Hij is ziek.

Jij wordt later beroemd. 

Hulpwerkwoord

Hulpwerkwoorden voegen iets toe aan de betekenis van het hoofdwerkwoord, zoals tijd, mogelijkheid en wenselijkheid.

Bijvoorbeeld:

Hij is ziek geworden.

Hij zou ziek kunnen worden.

Hij zou ziek willen worden.

Hulpwerkwoorden en koppelwerkwoorden kun je niet tekenen.

Bijvoeglijk Naamwoord

Zegt iets over een zelfstandig naamwoord.

lange vorm (verbogen): mooie, dikke, rare, gekke, rode

korte vorm (onverbogen): mooi, dik, raar, gek, rood

Redekundig ontleden

Je verdeelt een zin in stukjes en geeft deze stukjes een naam.

Soms is dit slechts één woord, soms is het een woordgroep.

Persoonsvorm

Werkwoordelijk Gezegde

Naamwoordelijk Gezegde

Onderwerp

Stappenplan

Bij zinsontleding volg je een vast stappenplan. Zo heb je de minste kans op het maken van fouten. Het stappenplan werkt als een formule bij wiskunde. Volg de formule en het antwoord rolt er vanzelf uit.

Stap 1: De persoonsvorm

De persoonsvorm is ALTIJD een werkwoord (iets wat je kunt doen of wat er gebeurt).

Je kunt de persoonsvorm afkorten met PV.

Hoe vind ik de persoonsvorm?

 Er zijn verschillende manieren om de persoonsvorm te vinden.

1. Je maakt een vraagzin waar je met ja of nee op kunt antwoorden.

2. Tijdproef: Zet de zin in een andere tijd. Van tegenwoordige naar verleden tijd of andersom. Het woord dat meeverandert is de PV.

Vraagzin maken

1a Die vrouw zit in de trein.

1b Zit die vrouw in de trein?

De persoonsvorm komt vooraan te staan.

Wat als het al een vraagzin is?

1c Waarom zit de vrouw in de trein?

Op deze vraag kun je niet met ja of nee antwoorden. Dus hier is het eerste woord niet de persoonsvorm.

Daarnaast is waarom geen werkwoord. In dit geval is het tweede woord altijd de persoonsvorm.

Tijdproef

Je kunt de zin ook van tijd veranderen om de persoonsvorm te vinden.

2a Het paard loopt in de wei.

2b Het paard liep in de wei.

Het woord dat verandert, is de persoonsvorm.

Deze proef is ook handig bij zinnen die al vragend zijn.

Voorbeeld tijdproef bij vraagzin

2c Waarom loopt het paard in de wei?

2d Waarom liep het paard in de wei?

TIP:

Als je de persoonsvorm gevonden hebt in de zin onderstreep deze dan en zet hem meteen tussen zinsdeelstrepen.

Functie van de persoonsvorm

In het begin van deze les had ik het over de functie van de pootjes van een kikker. Daarmee kunnen ze zich voortbewegen. 

De functie van de persoonsvorm in de zin is dat je kunt zien wat iemand aan het doen is of wat er gebeurt.

Voorbeeld: eten, lachen, dansen of hagelen, regenen, sneeuwen.

Stap 2: Zinsdeelstrepen zetten

Als je de persoonsvorm hebt gevonden, dan kun je de zin in zinsdelen gaan verdelen. De woorden die in de zin bij elkaar horen, blijven bij elkaar staan als je met ze gaat schuiven in de zin. De persoonsvorm is altijd een zinsdeel in z'n eentje (zet die meteen tussen zinsdeelstrepen) en alles vóór de persoonsvorm hoort bij elkaar en is dus één zinsdeel. Zet de rest van de strepen dus alleen na de persoonsvorm.

Voorbeeld zinsdeelstrepen

3a De man / eet / een lekker ijsje / in het park.

Als je gaat schuiven met de zinsdelen, dan zie je dat sommige woorden altijd bij elkaar en in dezelfde volgorde voorkomen.

3b In het park / eet / de man een lekker ijsje.

 

LET OP!

Ook al bestaat het deel voor de persoonsvorm uit veel woorden, toch is het samen maar één zinsdeel.

3c De grote, knappe man met die donkerblauwe jas / eet / een lekker ijsje / in het park.

Stap 3: Het onderwerp

Als je het onderwerp wilt vinden, stel jezelf dan de volgende vraag:

Wie of wat + PV?

Het onderwerp is altijd een persoon of een ding. Het onderwerp kun je afkorten met O of OW.

Voorbeeldzinnen

4a De leraar / danste / op de tafels.

Wie danste? De leraar

4b De auto / stond / op de parkeerplaats.

Wat stond? De auto

Functie van het onderwerp

Het onderwerp in de zin is altijd een persoon of een ding. Zij zijn iets aan het doen in de zin. Zij voeren dus de PV uit.

Stap 4: Het werkwoordelijk gezegde

Het werkwoordelijk gezegde bestaat uit alle werkwoorden in de zin die bij elkaar horen. Een werkwoordelijk gezegde kan uit één woord, maar ook uit meerdere woorden bestaan. Je kunt het werkwoordelijk gezegde afkorten met WG.

Het WG bestaat alleen uit de PV

WG

        5a Hij / leest / een boek.

Het WG bestaat uit de PV en een voltooid deelwoord

       5b Hij / heeft /een boek/ gelezen.

WG

WG

Het WG bestaat uit de PV en een heel werkwoord

       5c Hij / gaat /een boek/ lezen.

WG

WG

Het WG bestaat uit de PV en een heel werkwoord met 'aan het'

       5d Hij / is /een boek/ aan het lezen.

WG

WG

Het WG bestaat uit de PV en een heel werkwoord met 'te'

       5e Hij / zit /een boek/ te lezen.

WG

WG

Het WG bestaat uit een opgesplitst werkwoord

       5f Hij / leest/een boek/ voor.

Het hele werkwoord is 'voorlezen'.

WG

WG

Het WG bestaat uit de PV en een vorm van 'zich'

       5g Hij / herinnert/ zich / iets.

Het hele werkwoord is 'zich herinneren'.

WG

WG

Functie van het WG

Het werkwoordelijk gezegde is datgene wat er in de zin gedaan wordt. De persoonsvorm is altijd in z'n eentje of samen met andere werkwoorden het WG. Soms horen er ook woorden bij het WG die geen werkwoord zijn. Dat heb je net in de uitleg kunnen zien.

Naamwoordelijk Gezegde

Het werkwoordelijk gezegde bestaat alleen uit werkwoorden, terwijl een naamwoordelijk gezegde uit een werkwoordelijk en een naamwoordelijk deel bestaat. Een naamwoordelijk gezegde heeft een zijn-betekenis.

WG of NG?

Een zin heeft óf een Werkwoordelijk Gezegde óf een Naamwoordelijk Gezegde.

Koppelwerkwoorden

In een naamwoordelijk gezegde zit altijd een koppelwerkwoord.

Koppelwerkwoorden:

zijn, worden, blijven, (blijken, lijken, schijnen, dunken, heten, voorkomen)

Hoe vind je het NG?

Je gaat eerst op zoek naar het werkwoordelijke deel van het NG.  (Doe gewoon net alsof je het WG zoekt.)

Bepaal vervolgens wat het belangrijkste werkwoord is. 

Wat is het belangrijkste werkwoord?

1. Als er één werkwoord in de zin staat, dan is dat het belangrijkste werkwoord.

2. Als er meerdere werkwoorden in de zin staan, is het laatste werkwoord het belangrijkste werkwoord.

Bijvoorbeeld:

10a Ina / wordt / ziek. In deze zin is ‘wordt’ het belangrijkste werkwoord.

10b Ina / is / ziek geworden. In deze zin is ‘geworden’ het belangrijkste werkwoord.

Koppelwerkwoorden

Als het belangrijkste werkwoord een vorm is van een van de koppelwerkwoorden: zijn, worden, blijven, (blijken, lijken, dunken, heten, voorkomen) dan heb je te maken met het naamwoordelijk gezegde.

Het naamwoordelijk gezegde bestaat uit de werkwoorden die je normaal het werkwoordelijk gezegde zou noemen. Dit heet het werkwoordelijk deel van het naamwoordelijk gezegde. Daarna moet je nog op zoek gaan naar het naamwoordelijk deel.

Hoe vind je het naamwoordelijk deel?

Stel de vraag die je ook zou stellen als je het lijdend voorwerp zou zoeken. Dat deel hoort bij het naamwoordelijk gezegde.

LET OP:

In een zin met een naamwoordelijk gezegde zit NOOIT een lijdend voorwerp. (Dit deel is namelijk al het naamwoordelijk deel van het gezegde.)

Lijdend voorwerp

Hoe vind je ook alweer het lijdend voorwerp?

Stel de vraag: Wie of wat + WG + O?

Het lijdend voorwerp handelt niet in de zin, maar ondergaat iets.

Bijvoorbeeld:

Piet / aait / zijn hond.