5.1 Der Untergang - Filmische Laag

• Geschiedenis
• Filmeducatie
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 4-6

Introductie

Kijken naar de Oorlog In deze lessenreeks worden zes populaire historische speelfilms behandeld. Elke film kent drie sub-lessen voorzien van vragen, filmfragmenten en opdrachten. In deze lessen worden leerlingen getraind in het aannemen van een kritische houding ten aanzien van audiovisuele bronnen – historische speelfilms. Bewegende beelden vormen een eigen ‘taal’, die op verschillende niveaus ‘gelezen’ kan worden. Films zijn een afspiegeling van de keuzes van de makers, verbeelden vaak maar één representatie van het verleden, die bovendien contextueel, selectief en subjectief is. Het is belangrijk dat leerlingen en zich hier bewust van worden want net als teksten, spotprenten, kunstobjecten en archeologische vondsten zijn films (historische)bronnen. Sub-lessen De volgende drie lagen van benadering vormen het uitgangspunt van de sub-lessen en zijn tevens een handreiking voor het didactisch inzetten van een historische speelfilm in de geschiedenisles. 1.1 De filmische laag: In deze laag onderzoeken leerlingen de verschillende filmische elementen die een maker heeft ingezet om zijn verhaal te vertellen. Filmische elementen zijn: cameravoering, montage, geluid, muziek en Art Direction 1.2 De symbolische laag: In deze laag onderzoeken leerlingen de normen en waarden van de film en in hoeverre deze historisch of actueel zijn, reflecteren ze op de ideologische betekenissen achter de film en krijgen ze oog voor mechanismen zoals stereotypering en generalisering 1.3 De historische laag: In deze laag onderzoeken de leerlingen in hoeverre het vertoonde verleden een mogelijke reconstructie of representatie is van deze werkelijkheid

Instructies

Der Untergang

De laatste dagen van de Tweede Wereldoorlog zijn aangebroken. Hitler beseft dat hij de oorlog heeft verloren en dat zijn dagen geteld zijn en hij brengt zijn laatste weken door in een Berlijnse bunker met enkele trouwe volgelingen.

Leerdoelen

• Leerlingen kunnen in eigen woorden uitleggen wat filmische elementen zijn
• Leerlingen onderzoeken filmische elementen die Oliver Hirschbiegel heeft gebruikt om zijn boodschap in Der Untergang vorm te geven
• Leerlingen analyseren fragmenten uit Der Untergang en hoe deze fragmenten hun beeld op het vertoonde verleden beïnvloedt

Benodigdheden

• Digibord 

Instructies

Der Untergang - Synopsis en achtergrondinformatie .pdf

Filmische laag

De film Der Untergang gaat over de laatste dagen van de Tweede Wereldoorlog in Berlijn. Enerzijds krijgt de kijker in de Führerbunker de wereld van de nazi-elite voorgeschoteld, anderzijds zien we de buitenwereld in Berlijn: de verschrikkelijke gevolgen van de beslissingen van het naziregime. 

Richtlijnen voor de filmische laag:

• Hoe wordt het historische verhaal uitgebeeld: camera, muziek/geluid, decor, kostuum, symboliek?
• Zijn er zaken die me met betrekking tot de filmische laag zijn opgevallen?
• Wat zou de bedoeling van de maker hierbij geweest zijn?
• In hoeverre beïnvloeden deze filmische elementen mijn interpretatie van het verbeelde verleden? Wat doet dit met mij?

In deze les:

• Leer je wat filmische elementen zijn
• Onderzoek je een aantal filmische elementen die de maker heeft gebruikt om zijn boodschap vorm te geven
• Bekijk en analyseer je fragmenten uit de film Der Untergang

Legenda

Bekijk het volgende fragment

Vraag

Uitleg

Een film kent een eigen filmtaal. Wanneer je een film onderzoekt op de filmische laag, bestudeer je de bouwstenen die een maker heeft gebruikt om zijn verhaal te vertellen. Dit worden ook wel filmische elementen genoemd. 

Filmische elementen zijn: cameravoering, montage, geluid, muziek, mise en scène (kostuum, decor/set/locatie, voorwerpen, belichting)

Docent

Vandaag kijken we naar fragmenten uit Der Untergang. Aan de hand van twee filmische elementen: camera en Art-Direction onderzoeken we de boodschap van de maker Oliver Hirschbiegel

Lees de quotes van de regisseur Oliver Hirschbiegel op de volgende slides

"Geloofwaardig, authentiek vertellen, dat is wat ik wil." (Regisseur Oliver Hirschbiegel)

"Ik had niet meer fictie in het verhaal gewild. Het ging er nu eerst om om op basis van overgeleverde feiten figuren die echt bestaan hebben tot leven te wekken. Daar lag mijn taak als regisseur. Eerst moest deze film gemaakt worden, om het verhaal van binnen uit te vertellen, zonder de sjabloonverklaringen van buiten af. Daarna is misschien de tijd rijp voor een Hitler-film met meer fictie erin."

(Regisseur Oliver Hirschbiegel)

"Er bestond een taboe op Hitler verbeelden(..) maar je kunt hem niet weglaten uit deze laatste episode van de oorlog. Hij is de motor en heeft het in gang gezet. En dus moet je hem verbeelden. Niet als demon of iemand uit de dierentuin, maar als persoon, een mens die echt heeft bestaan. Maar er rust een taboe op deze manier van verbeelden. Hitler als monster en het vleesgeworden Kwaad - dat was handig voor de Duitsers, als volk van daders. Dan hoefden ze zich niet meer met hem in te laten."

(Regisseur Oliver Hirschbiegel)

Wat was het doel van Oliver Hirschbiegel bij het maken van deze film?

Denk je dat het mogelijk is om met film een waarachtig beeld te maken?

Denk je dat het mogelijk is om als filmmaker een waarachtig beeld te maken?

Antwoorden

• Een film maken over Adolf Hitler, op een zo menselijk mogelijke manier- zo dicht mogelijk bij de waarheid en dus gebaseerd op feiten: hem niet verbeelden als een monster, maar als mens van vlees en bloed
• Eigenlijk kan dit alleen maar wanneer er een camera staat met een 350 graden opname stand. Dan wordt alles gefilmd dat er plaatsvindt. 
• Het is mogelijk om zo dichtbij mogelijk de waarheid te gaan zitten als filmmaker. Maar je hebt altijd te maken met perspectieven en percepties van de waarheid. Wie bepaalt wat de waarheid is?

Bekijk het volgende fragment

Bekijk het volgende fragment (zet het geluid aan)

Wat gebeurt er in dit fragment?

Wat is de essentie van dit fragment?

Als je nadenkt over de filmische elementen (camera, geluid/muziek, montage, Art-Direction -zoals de set, licht, kleur, kostuum), welke viel je dan het meeste op?

Antwoorden

• Je ziet vrouwen wandelen door een bos in het donker. Het blijken sollicitanten te zijn die solliciteren voor een functie als typiste van Adolf Hitler. 
• De sollicitanten kijken heel erg op tegen de Fürhrer en zijn nerveus hem te ontmoeten
• Hierbij zijn alle filmische elementen als antwoord mogelijk. Vraag daarbij of iedereen hetzelfde is opgevallen of dat er toch verschillen zijn. Iedereen ziet en hoort namelijk altijd weer andere dingen en het gesprek hierover voeren geeft inzicht hierin. 

Wat valt je op aan het camerawerk? Op welke manier worden de sollicitanten in beeld gebracht?

Welk verhaal wordt hier dus verteld met de camera?

Wanneer je iemand van bovenaf filmt, wat is dan het effect? Wanneer je iemand van onderaf filmt, wat is dan het effect?

We maken kennis met de sollicitanten, wat voor beeld krijg je van hen?

FIlmisch element: Camera

Met cameratechnieken kun je een verhaal vertellen. Wanneer iets spannend is, kan een camera snel bewegen, of wanneer iemand bang is, kan er van bovenaf worden gefilmd. Een camera spreekt als ware een taal: een beeldtaal.

Antwoorden

• Bijvoorbeeld ze lijken zenuwachtig en gespannen. 
• De camera filmt de sollicitanten van bovenaf en de commandant van onderaf. 
• Van bovenaf: dan kijk je op iemand neer, iemand wordt kleiner. Van onderaf: iemand wordt groter, je kijkt tegen iemand op.
• Het verhaal dat hier wordt verteld is dat deze sollicitanten minderwaardig en kleiner zijn dan de commandant. Het onderstreept hun nervositeit en ondergeschiktheid.

Bekijk het volgende filmfragment waarin Hitler wordt geïntroduceerd. 

Hoe komt Adolf Hitler op jou over in dit fragment? Wat voor gevoel krijg je bij hem?

Is de poging van de filmmaker om Hitler te verbeelden als 'mens 'in plaats van 'Het kwaad' terug te zien in de cameratechnieken?

Wij maken kennis met Adolf Hitler. Wat voor een beeld krijgen wij van hem? 

Welk verhaal wordt er met de camera verteld?

Antwoorden

• Hij lijkt een vriendelijke man te zijn. Beleefd, nieuwsgierig en charmant.
• De camera filmt hem eerst van onderaf maar vervolgens komt hij op gelijke hoogte met de sollicitanten in beeld. 
• Dat Hitler op een menselijke manier in contact treedt met de sollicitanten, ze hoeven niet tegen hem op te kijken. 
• Ja, door deze cameratechnieken vertelt de maker ons: Hitler was een mens. .

Art Direction

Art Direction omvat heel veel dingen, zoals het gebruik van kleur, decor, sets, licht en kostuum. Met deze elementen vertelt een filmmaker, net als met een camera, een verhaal. 

Bekijk het volgende fragment en let goed op de Art-Direction. Wat valt je op? 

Bekijk het volgende fragment

Bekijk het volgende fragment. (zet het geluid aan)

Opening scene

Bekijk het volgende filmfragment waarin Hitler wordt geïntroduceerd. 

Wat voor gevoel kreeg je van deze scène?

Wat was er gedaan in de art-direction om een menselijk beeld te vormen over Adolf Hitler?

Wat voor props zag je allemaal? Bekijk zo nodig nogmaals dit fragment. 

Wat had de filmmaker met props kunnen doen om dit Adolf Hitler neer te zetten als Het Kwaad (ipv menselijk). 

Antwoorden

• Een gemoedelijk gevoel. Hitler komt vriendelijk over, hij is geïnteresseerd en een dierenvriend. Hij is empathisch, charismatisch en geeft toe dat hij fouten maakt bij het dicteren. Hij wordt hier niet getoond als een schurk of als de ‘onmenselijke dictator’. Hij wordt menselijk weergegeven.
• De props! Dit zijn voorwerpen die in de ruimte aanwezig zijn, worden neergezet of vastgehouden om daarmee een personage te vormen.
• Bijvoorbeeld: een hond, een beeldje van zijn hond, zijn bril (waar hij eventjes mee speelt), het is een beetje rommelig op zijn bureau, glaasje water, etc.   
• Laat leerlingen hier over brainstormen. Bijvoorbeeld de ruimte juist heel kaal maken, zonder spullen of dieren waar Hitler waarde aan hecht. 

Zowel cameratechnieken als art-direction zijn kortom filmische elementen die een eigen beeldtaal in zich dragen. Beide elementen ondersteunen de boodschap of intentie van de maker Oliver Hirschbiegel. Wanneer je verder onderzoek doet naar filmische elementen, zul je ontdekken dat elke scène deze beeldtaal in zich draagt. 

Antwoorden

• De kleur groen/donkergroen
• Beetje benauwd, maar ook oud. 

In deze les:

• Heb je geleerd wat filmische elementen zijn en hoe deze worden ingezet door een filmmaker
• Heb je de boodschap van de maker onderzocht aan de hand van quotes en filmfragmenten
• Heb je onderzocht wat voor effect filmische elementen hebben op de filmbeleving
• Heb je de boodschap van de maker onderzocht aan de hand van twee filmische elementen