Taalverzorging les 2

• Nederlands
• Voortgezet speciaal onderwijs
• Leerroute 3

samenstellingen

Als twee (of meer) woorden een samenstelling vormen, zijn ze één geheel. Er is daardoor ook vaak één hoofdklemtoon te horen: rúgzak, rúgzaktoerisme, áchterzak.

Het laatste deel is de kern van de samenstelling. Dit deel bepaalt dan ook het woordgeslacht: het is de zak en dus ook de rugzak . Het is het zakje en dus ook het rugzakje.

samenstellingen

De delen van een samenstelling zijn ‘echte woorden’ die ook los, zelfstandig, voorkomen: rug, zak, baby, draag. De delen kunnen zelfstandige naamwoorden, bijvoeglijke naamwoorden en werkwoorden zijn.

koppelteken

De meeste samenstellingen schrijf je aan elkaar:

kassameisje, wijkagent, politiebureau, schoolkantine

Bij een klinkerbotsing gebruik je een koppelteken:

auto-ongeluk, lente-ui, video-opname

koppelteken

Ook samenstellingen met een getal  krijgen een koppelteken:  

80-jarig, 70-plusser

Gebruik daarnaast een koppelteken bij samenstellingen die beginnen met

oud, ex, bijna, niet, non:

oud-voetballer, ex-man, non-stop

koppelteken

Ten slotte gebruik je een koppelteken bij samenstellingen waarin het eerste deel een status uitdrukt: minister-president, kandidaat-notaris

trema

• om te voorkomen dat twee klinkers in één woord samen   worden uitgesproken: kopiëren (maar: gekopieerd), creëren,   beëindigen
• in sommige leenwoorden: fröbelen, conciërge 

Let op: in samenstellingen geen trema, maar een koppelteken

apostrof

• als weglatingsteken: 's nachts, 's morgens, Lars' scooter
• om uitspraakproblemen te voorkomen bij: ik hou van ys   baby's, Hanna's, accu's
• in verkleinwoorden en meervouden van cijfer- en letterwoorden: A4'tje, pc's, dvd'tje
• in verkleinwoorden op-y, voorafgegaan door een medeklinker: baby'tje

accenten

• accent aigu: logé, soirée, café
• accent grave: barrière, crèche, fin de siècle
• accent circonflexe: enquête, crêpe

om klemtoon aan te geven, accent aigu: dé manier om rijk te worden, een héél mooie auto

cedille

• het 'kronkeltje' onder de c: ç 
• zorgt ervoor dat de c als s klinkt voor een a, o of u: Curaçao, garçon
• in alle andere gevallen klinkt de c als k: caravan, decor

Wat is de juiste vorm?

1. buggytje
2. buggy'tje

Wat is de juiste vorm?

1. tv-s
2. tv's

Wat is de juiste vorm?

1. cafees
2. cafés

Welke reeks woorden is correct gespeld?

1. menus, garçon, café's
2. buggys, Anne's fiets, reçu
3. cafés, A4'tjes, Alex' vader
4. Curaçao, smsje, ski-ongeluk

Welke reeks woorden is correct gespeld?

1. fröbelen, barrière, auto's
2. lolly's, garages, s'middags
3. logee, z'n fiets, cadeaus
4. enquête, cd'tje, vakantie's

Welke reeks woorden is correct gespeld?

1. video's, skiongeluk, taxis
2. kopiëren, gekopieerd, kopietje
3. creëren, gecreëerd, creätie
4. lente's, coordineren, financiëel

Welke reeks woorden is correct gespeld?

1. reunie, ruine, coöperatie
2. beoefenen, beademen, eventuële
3. egoïsme, reünie, chaös
4. poëzie, vacuüm, athneum

met of zonder -n? 

met of zonder -n? - telwoorden

Telwoorden als enkele, vele, weinige, sommige:

- met -n -> als ze zelfstandig worden gebruikt en personen aanduidt:   

                      Allen waren uitgenodigd.

-zonder -n -> als ze niet zelfstandig worden gebruikt of als ze geen                                                   personen  aanduiden:

                     Alle collega's waren uitgenodigd.

                     Van de oplossingen waren alle goed.

met of zonder -n? - telwoorden

Let op:

Telwoorden als tientallen, honderden, duizenden, miljoenen hebben altijd een -n

met of zonder -n? - bvnw

Bijvoeglijke naamwoorden die personen aanduiden

- met -e -> enkelvoud : De gepensioneerde heeft tijd om boeken te lezen.

- met -n -> meervoud : De gepensioneerden hebben tijd om koffie te                                                          drinken.

Bijvoeglijke naamwoorden die dingen/zaken aanduiden

- met -e -> bijna altijd

- met -n -> stoffelijk bijvoeglijk naamwoord: de zilveren ring

Mick stond gisteren op de boekenmarkt met zijn stripboeken.
Hij heeft ze ... verkocht.

1. allen
2. alle

Mijn moeder stuurt ieder jaar kerstkaarten.
Ze heeft er al ... verstuurd.

1. velen
2. vele

In de wachtkamer zaten zes patiënten. Ze waren ... erg zenuwachtig.

1. allen
2. alle

Gisteravond was er een dorpsfeest.
Ik kwam veel ... tegen.

1. bekenden
2. bekende

hoofdletters en leestekens

Waarom??

hoofdletter

-aan het begin van een zin

-bij alle soorten namen:

  Jan, meneer Jansen, Assendorperdijk, Zwolle, Overijssel

Let op: niet bij dagen, maanden, seizoenen en windrichtingen:

                maandag, februari, herfst, het zuiden

leestekens

Leestekens zorgen ervoor dat een tekst makkelijker te lezen is. Een vergeten of verkeerd geplaatst leesteken is een fout. 

De volgende leestekens ken je al: 

punt, komma, vraagteken, uitroepteken en dubbele punt

komma

-voor voegwoorden: want, omdat, maar, zodat, ...

-tussen twee persoonsvormen: 

   Als een docent ziek is, wordt hij uitgeroosterd.

-bij een opsomming: 

  We hebben vandaag Nederlands, Engels, biologie en wiskunde.

Type de zin over met hoofdletters en leestekens:

liz broertje heeft geen zin in zaterdag omdat hij al om zeven uur s ochtends op het voetbalveld moet staan

oefentoets