Hoofdstuk: 5.1 Prikkels en signalen

• Biologie
• Middelbare school
• vmbo k, g, t, mavo
• Leerjaar 3

5.1 Prikkels en signalen

Belangrijk!

Toets is op woensdag 16 april 2025.

Na deze les:

Leerdoelen:

• Je kunt beschrijven wat gedrag is en hoe gedrag ontstaat.
  
• Je kunt beschrijven waardoor gedrag wordt veroorzaakt en hierbij sleutelprikkels en supranormale prikkels onderscheiden. 
  

Hoe ontstaat gedrag?

Gedrag

Alles wat mensen en dieren doen, alle reacties die zij vertonen. 

Bij gedrag reageer je op prikkels:

• Inwendige prikkels
  
• Uitwendige prikkels
  

Inwendige prikkels

Een prikkel die in het lichaam zelf ontstaat heet een inwendige prikkel. 

• Honger en dorst
  
• Vermoeidheid 
  
• Pijn
  
• Angst
  

Uitwendige prikkels

Prikkels die je met je zintuigen waarneemt noem je uitwendige prikkels. 

• Het zien van voedsel
  
• Geuren
  
• Geluiden
  
• Gedrag van andere dieren
  

Hoe ontstaat gedrag?

Gedrag ontstaat doordat mensen en dieren reageren op inwendige en uitwendige prikkels. 

Hiervoor moet voldaan worden aan 2 voorwaarden:

• Drempelwaarde
  
• Motivatie
  

Drempelwaarde

Drempelwaarde: De minimale sterkte die nodig is om een prikkel naar de hersenen te sturen. 

Voorbeeld

Als een hond heel zachtjes gromt, neemt de postbode de prikkel niet waar. Hij zal dan niet op de hond reageren. 

Motivatie

Motivatie: 

De wil om te reageren. 

Als de motivatie ontbreekt, wordt het gedrag niet vertoond.

Voorbeeld:

Een hond gaat niet eten als hij geen honger heeft. 

Prikkels en reacties

Een prikkel die een mens of dier uitzendt heet een signaal. 

De reactie op een signaal noem je een respons. 

Signaal en respons

Op sommige signalen komt altijd dezelfde respons. 

 

De rode buik van het stekelbaarsmannetje is een uitwendige prikkel, waar het andere mannetje op reageert met dreiggedrag. 

(Weg jij!)

Sleutelprikkel

Een uitwendige prikkel die bij soortgenoten steeds dezelfde voorspelbare reactie oproept heet een sleutelprikkel.

  

Een sleutel maakt een slot open, een sleutelprikkel 'opent' een bepaald vast gedrag. 

Dreiggedrag bij stekelbaarsjes

Spergedrag van jonge vogels

Pikgedrag van een meeuwenjong

Sleutelprikkel: Pikgedrag

Het zien van de rode vlek op de snavel van de ouder is de uitwendige prikkel om pikgedrag te vertonen. 

  

Meeuwenjongen pikken vooral naar een snavel met een rode vlek. De snavel met de rode vlek levert de sterkste reactie op. 

De rode vlek op de snavel is een sleutelprikkel voor het pikgedrag van het meeuwenjong. 

Verzorggedrag door sleutelprikkel

Ronde vormen van jonge kinderen en dieren zijn ook sleutelprikkels. 

  

Grote ogen, bolle wangen, korte kin.

Deze signalen verhogen de motivatie van de ouder tot verzorggedrag. 

Voor baby's, kinderen en jonge dieren zijn deze sleutelprikkels van levensbelang. 

Supranormale prikkel

Supranormale prikkel: Een prikkel die een extra sterke respons veroorzaakt dan de normale prikkel. 

  

Extra grote rode bek van het koekoeksjong. Volledig rode snavel bij de meeuw.  

Supranormaal

Elkaar iets duidelijk maken

Elkaar iets duidelijk maken noem je communicatie. 

Op 2 manieren:

• Verbaal gedrag: praten/geluid
  
• Non-verbaal gedrag: lichaamshouding/lichaamstaal
  

Geluiden

Veel dieren maken geluiden.

Zo kunnen ze berichten uitwisselen.

Bijvoorbeeld bij:

• Gevaar
  
• Pijn
  
• Paring

Lichaamshouding

Honden communiceren met hun staart.

• Neutraal
  
• Angst
  
• Zelfvertrouwen
  
• Beetje bang/dreigen
  

Lichaamstaal

Dieren kunnen door middel van lichaamstaal een signaal afgeven.

Kleuren

Sommige dieren gebruiken kleuren om een boodschap over te brengen. 

 

Welke signalen gebruiken mensen?

Mensen communiceren met:

• Verbaal gedrag
  
• Non-verbaal gedrag
  

Kledingkeuze is ook een vorm van communiceren. 

• De signalen van kleding kunnen duidelijk maken dat je bij een bepaalde groep hoort. 
  

Mensen en supranormale prikkels

Fabrikanten, reclames, films en boeken maken gebruik van supranormale prikkels om het product zo extra aantrekkelijk te maken. 

  

Zij willen mensen verleiden een product te kopen. 

Examenvragen

Antwoord:

Feromonen (geurstoffen die het vrouwtje afgeeft). 

Zijn er nog vragen?

Aan de slag:

Oefenen voor de toets?

Neem de lesstof door.

Maak aantekeningen van de filmpjes.

Noteer vragen voor de volgende les.