6.1 Sporen uit de ijstijd

• Aardrijkskunde
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 3

Sporen uit de ijstijd

Lesdoelen

Je weet aan het einde van de les:

• waarom er vlechtende rivieren zijn in de periode vóór de Saale-ijstijd
• hoe verschillende landschapsvormen zijn gevormd in de Saale-ijstijd (afbeelding De Saale-ijstijd in Nederland en Glaciale landschapsvormen)
• welke afzettingen (sedimenten) in de periode na de Saale-ijstijd zijn gevormd

B117 Geologie

Geologische geschiedenis is ingedeeld in een geologische tijdschaal

Dit is bepaald aan de hand van fossielen

Belangrijke periode die we gaan bespreken:

Het Pleistoceen (2,5 miljoen - 12 duizend jaar geleden)

Het Holoceen (12 duizend jaar geleden - nu)

De wetenschap die zich bezighoudt met het ontstaan en de veranderingen van de aardkorst.

Het pleistoceen

Pleistoceen = geologisch tijdvak vanaf 2,5 miljoen jaar tot 12.000 jaar geleden

Afwisseling van ijstijden / glacialen en interglacialen 

Het pleistoceen

Kenmerken van een glaciaal:

• Steenkoud: alleen in de zomer boven nul
• Meeste neerslag valt als sneeuw
• Sneeuw wordt samengedrukt tot ijs
• Meer landijs -> lagere zeespiegel-> Noordzee valt droog
• Gletsjers Scandinavië breiden uit tot Nederland
• IJskap Scandinavië: 2.500 tot 3.000 m dik

Albedo-effect

Steeds meer sneeuw en ijs door het albedo-effect:

Sneeuw is wit -> weerkaatst meer zonlicht -> aarde wordt minder warm -> nog meer sneeuw -> minder zonlicht etc. 

B120 Glaciale landschappen

Door de schurende werking (erosie) van gletsjers ontstaan glaciale landschapsvormen.

• Morene: puin dat door een gletsjer is vervoerd =  zand, gruis, stenen, rotsblokken

   (Zijmorene/ Middenmorene / Eindmorene)

• Grondmorene = keileem 

Trogdalen:
• U-vorm
• Fjorden

Rivierenland

Nederland bleef bij ijstijden vaak ijsvrij:

Landijs soms wel dicht in de buurt ->

dan: koud klimaat en toendralandschap

Rivieren tijdens zo'n koude periode:

In de zomer

• Snelstromend en heel breed door veel smeltwater (berggebieden)
• Vele ondiepe waterlopen door verstopte beddingen = vlechtende rivier 
• Brede puinwaaier van zand en grind

Vlechtende rivier:

Als een rivier veel puin meevoert uit de bergen en in een vlakker gebied terechtkomt, blokkeert het puin in langzaam stromend water de bedding. Daardoor zoekt de rivier een nieuwe bedding en zo ontstaan vertakkingen.

Rivierenland

Rivieren tijdens zo'n koude periode:

In de winter:

• Bijna geen water door koude temperaturen

Algemeen:

• Grote schommelingen in waterafvoer = regiem

Aan de slag:

Wat?	§6.1 Opdrachten: 1 t/m 5 (2a en 2c niet)
Waar?	Learnbeat (via magister -> leermiddelen)
Hulp?	- Theorie ( = bovenin links) - Atlas - Docent
Klaar?	Maak een samenvatting van 'Het Pleistoceen' en 'Rivierenland'
Niet af?	Huiswerk voor volgende les

Oefenen met de leerstof

In welke tijdvak van de geologische tijdschaal leven we nu?

Het Pleistoceen duurde van:

1. 2,5 miljoen jaar geleden - nu
2. 2,5 miljoen jaar geleden - 12.000 jaar geleden
3. 2,5 miljoen jaar geleden - 1,2 miljoen jaar geleden

In het Pleistoceen was er in Nederland over het algemeen een

1. Mediterraan klimaat
2. Taiga-klimaat
3. Toendra-klimaat
4. Gematigd klimaat

Sneeuw is wit -> weerkaatst meer zonlicht -> aarde wordt minder warm -> nog meer sneeuw -> minder zonlicht etc.

Hoe noem je dit effect?

Hoe noem je de soort rivier die in Nederland stroomde tijdens het Pleistoceen?

Bij een vlechtende rivier werd veel zand en grind afgezet. Dit noem je een

In het Pleistoceen waren er grote schommelingen in de afvoer van een rivier. Dit noem je het ...

Oprukkend ijs

Tijdens de Saale-ijstijd bereikte het ijs Nederland wel.
-> Noord-Nederland raakte bedekt

Twee fasen:

1.

• Tot de lijn Texel-Coevorden
• Transport van zand, stenen en klei door het ijs
• Verpulvering stenen door gewicht van het ijs
• Keileem = grondmorene bestaande uit een mengsel van keien, grind, zand en leem.
• Afgezet in Noord- en Oost-Nederland
• Soms zichtbaar als heuvels: keileemkoppen

B120 Glaciale landschappen

Door de schurende werking (erosie) van gletsjers ontstaan glaciale landschapsvormen.

• Morene: puin dat door een gletsjer is vervoerd =  zand, gruis, stenen, rotsblokken

   (Zijmorene/ Middenmorene / Eindmorene)

• Grondmorene = keileem 

Trogdalen:
• U-vorm
• Fjorden

Oprukkend ijs

Fase 2:

• Tot de lijn Haarlem – Utrecht – Nijmegen 
• Rand ijs bestond uit ‘tongen’ die rivierdalen volgden.
• Tongbekken = door het landijs uitgediept rivierdal
• Rivierzand en -grind werd opzij gedrukt tot stuwwallen
  

Einde fase 2: lijkt sterk op Holoceen (‘huidige tijd’) = Eem-interglaciaal

Poolwoestijn

Laatste ijstijd: wel koud, geen ijs. (Weichselien)

Nederland was een poolwoestijn of –steppe:

• Noordzee droog
• Waardoor de wind de kale zandbodem weg kon blazen
• Het zand bedekte de Pleistocene ondergrond = dekzand
• De lichter deeltjes kwamen verder landinwaarts = löss
  

      -> Limburgse heuvels, België, Duitsland

Poolwoestijn

Uitbreiding rivieren naar het westen door droge Noordzee.

Rijn + Maas stroomden door Nauw van Calais

B118 IJstijden

IJstijd / glaciaal: koude perioden in de geschiedenis  van de aarde.

• Gemiddeld 5 ⁰C kouder 
• Door hoog  albedo nog kouder
• Sneeuw wordt samengedrukt tot ijs
• Gletsjers / ijskappen breiden zich uit

IJstijd -> interglaciaal -> ijstijd -> interglaciaal 

B121 Diepte-erosie

Diepte-erosie = door de uitschurende werking van een rivier ontstaat een V-vormig dal -> steil rivierdal = kloofdal of canyon

Diepte-erosie in de bovenloop van een rivier:

• Hogere stroomsnelheid
• Grotere uitschurende werking
  

B121 Diepte-erosie

Bergrivier die plotseling uitkomt op een open vlakte:

• Diepte-erosie stopt
• Sedimentatie in vorm van een puinwaaier
  

Diepte-erosie in een gebied dat door endogene krachten omhoog komt.

• Insnijding met ongeveer dezelfde snelheid als opheffing. VB: Grand Canyon

Aan de slag:

Wat?	§6.1 Opdrachten: 6 en 7 + Samenvattingsvragen op papier
Waar?	Learnbeat (via magister -> leermiddelen)
Hulp?	- Theorie ( = bovenin links) - Atlas - Docent
Klaar?	Herhaling / samenvatting maken
Niet af?	Huiswerk voor volgende les

Oefenen met de leerstof

Zet de namen op de goede plek

Saalien

Weichselien

Hoe heet de tijd in de geologische tijdsschaal waarin er ijstijden waren?

Hoelang geleden begon het Pleistoceen?

1. 1 miljoen jaar
2. 2 miljoen jaar
3. 2,5 miljoen jaar
4. 10.000 jaar

In welke geologische periode
leven we nu?

1. tertiair
2. kwartair

In welke geologische tijdvak
leven we nu?

1. Pleistoceen
2. Holoceen

Hoe heet de periode van de geologie waarin de laatste ijstijden plaatsvonden?

Hoe heet het tijdvak van de geologie waarin we ons nu bevinden?

Een ander woord voor ijstijd is.....

Noem twee kenmerken van Nederland tijdens het Pleistoceen

Wat is er ontstaan in de eerste fase van de Saale-ijstijd in Nederland?

Welke twee dingen zijn er ontstaan in de tweede fase van de Saale-ijstijd in Nederland?

Welke twee dingen zijn afgezet in de laatste ijstijd in Nederland?

Wat houdt het Albedo-effect in?

Welke soorten afzettingen werden in de laatste ijstijd van het Pleistoceen afgezet?

1. Wind en ijsafzettingen
2. Rivier en zee-afzettingen
3. Rivier en windafzettingen
4. IJs en rivierafzettingen

In welk seizoen vind je een vlechtende rivier?

1. Zomer
2. Winter

Waar in Nederland zijn keileemkoppen te vinden?

Waar in Nederland werd löss afgezet?