V5: Verlichting sprint 1

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

Geschiedenis klas 5 

Verlichting; vrijheid, rechtvaardigheid & zingeving

Voorbereiding:

In de les: 

- Binnen = Beginnen: stand-up

- aantekening: moderne tijd/moderniteit/industrialisatie

- Werken aan sprintplanning

- Afsluiting

Huiswerk volgende les: 

Deelvragen: 

- Wat wordt er bedoeld met moderniteit en welke rol spelen de wetenschappelijke revolutie, de verlichting en vijfde energietransitie (industriële revolutie) hierin?

Sprint 1: Verlichting, wetenschap & Filosofie

1.1

Binnen = Beginnen - Stand-up

Bekijk jullie scrumbord (als team): 

1. Wat is er af voor het team? 

2. Loopt alles volgens planning? 

3. Zijn er dingen waar je hulp bij nodig hebt? Wie kan je daarbij helpen? 

(vroeg)moderne tijd?

Wat maakt een tijdperk modern? 

 - Moderne tijd:  historische periode. vanaf +/- de Renaissance (ca. 1500) of de Verlichting (ca. 1700-1800) tot vandaag, afhankelijk van de context. 

- gekenmerkt door grote veranderingen zoals wetenschap, industrialisatie, democratisering en globalisering.

Moderniteit:  

- Sociale, culturele en intellectuele ontwikkelingen die voortkomen uit de moderne tijd. 

- gedomineerd door rationaliteit, technologie, secularisatie en individualisme. 

- Moderniteit wordt vaak in verband gebracht ideeën rondom vooruitgang en verandering.

(vroeg)moderne tijd?

Wat maakt een tijdperk modern? 

Jurgen Osterhammel 

1. Globalisering en wereldwijde netwerken

2. Versnelling van tijd en verandering

3. Politieke transformaties

4. Veranderende relatie tussen mens en natuur

5. Sociale orde en klassenstructuur

6. Secularisatie en kennis

7. Multiperspectiviteit van moderniteit

(vroeg)moderne tijd?

Wat maakt een tijdperk modern? 

historische ontwikkeling en KA's

Ontdekkingsreizen

Renaissance

Protestantisme

Handelskapitalisme & wereldeconomie

Slavernij & plantages

Industriele revolutie/ Sociale kwestie

Wetenschappelijke revolutie 

Verlichting

Dem. Revoluties

modern Imperialisme

Politiek-maatschappelijke stromingen/democratisering/

Emancipatiebewegingen

1500

1600

1700

1800

1900

- Thomas Newcomen (1664-1729)

  - doelmatige stoommachine (1712)

  - Doel: Mijnbouw

  - Op- en neergaande beweging

- James Watt (1736- 1819) & Matthew Boulton (1728- 1809)

  - instrumentmaker

  - verbeteringen

  - omzetting naar draaiende beweging

  - Universele aandrijfkracht

- Energie-eenheid: 

  - horsepower (rosmolen) 

  - Kilowatt = 1,4 paardenkracht

- Onbeperkte aandrijfkracht 

3 toevallige omstandigheden

1. uitvindingen in de textielindustrie

2. gebruik van kolen als brandstof

3. experimenten met stoom als krachtbron voor mijnpompen. 

locomotieven, stoomschepen en het "zeilschipeffect" 

- Stoomlocomotief (1804) 

- Stoomschip

- Het "zeilschipeffect" (19e eeuw) = na introductie stoomschip werden meer verbeteringen aan  zeilschepen aangebracht dan honderden jaren daarvoor was gebeurd. 

Wetmatigheden bij energietransities

1. Geen doelbewust proces: 

Uitvindingen niet gedaan door doelbewuste toepassing van wetenschap, maar oplossen van praktische problemen in de industrie. 

2. Toeval: 

De rol van toevallige ontdekkingen is groot. 

3. Niet op grote schaal en zelfs weerstand: 

Nieuwe techniek wordt niet zomaar op grote schaal ingevoerd en soms zelfs tegengewerkt

Werken aan de sprintplanning: 

Zie scrumbord 

Geschiedenis klas 5 

Verlichting; vrijheid, rechtvaardigheid & zingeving

Voorbereiding:

In de les: 

- Binnen = Beginnen: Stand-up

- Moderniteit & wetenschappelijke revolutie

- werken aan sprintplanning

- Afsluiting

Huiswerk volgende les: 

Deelvragen: 

- Wat wordt er bedoeld met moderniteit en welke rol spelen de wetenschappelijke revolutie, de verlichting en vijfde energietransitie (industriële revolutie) hierin?

Sprint 1: Verlichting, wetenschap & Filosofie

1.2

Binnen = Beginnen - Stand-up

Bekijk jullie scrumbord (als team): 

1. Wat is er af voor het team? 

2. Loopt alles volgens planning? 

3. Zijn er dingen waar je hulp bij nodig hebt? Wie kan je daarbij helpen? 

Wetenschappelijk denken: continuiteit of verandering?

 Oudheid                                             Middeleeuwen                                              Renaissance/humanisme

Opdracht: 

- Bekijk de kenmerkende aspecten (4, 9, 14, 17, 18, 19 en 20) in je boek. 

- Benoem één verandering in het wetenschappelijk denken in de periode oudheid - renaissance

- Benoem één continuïteit in het wetenschappelijke denken in deze periode. 

Rationalisme

- Is waarneming inderdaad de enige bron van kennis? 

- Zuivere empirie kan misleidend zijn. 

- Betrouwbare kennis kan alleen ontstaan door waarnemingen te combineren met rationeel (verstandelijk) redeneren. 

Empirisme

- Zelfstandig ontdekken van de wereld; ontdekkingsreizen (KA)

- bestudering van het heelal

- bestudering van het menselijk lichaam; anatomisch onderzoek

- Experimenteel onderzoek = onderzoek door zelf uit te proberen en waar te nemen. 

John Locke

- Tabula rasa; onbeschreven blad (Aristoteles, Thomas van Aquino)

'Laten we ervan uitgaan dat de geest een blanco papier is waar geen letters op staan, zonder enige ideeën dus. Waardoor wordt dat papier dan beschreven? Waar komt die enorme voorraad aan drukke en grenzeloze verbeelding vandaan die mensen erop schilderen in een bijna eindeloze verscheidenheid? Waar komt alle grondstof voor redeneren en kennis vandaan? Hierop antwoord ik in één woord: van de ervaring."

Wetenschappelijke Revolutie (KA 26, blz. 70)

Begrippen: 

Empirisme, rationalisme, telescopen, microscopen en 

uurwerken, ik denk dus ik besta (cogito ergo sum)

Personen: 

Renée Descartes, Francis Bacon, Baruch de Spinoza, Christiaan Huygens, etc...

Gebeurtenissen/ontwikkelingen (jaartallen?)

- Grote opbloei van de natuurwetenschappen en de filosofie (eind 17e eeuw)

- Ontwikkeling van nieuwe instrumenten die deze waarneming konden bevorderen. 

- Nieuwe inzichten vaak in strijd met de bijbel. 

René Descartes - Cogito ergo sum

 

"Omdat we weten dat onze zintuigen ons soms bedriegen, was ik bereid om te veronderstellen dat niets werkelijk zo bestond als het door onze zintuigen tot ons doordringt. Dezelfde indrukken die we ervaren als we wakker zijn, kunnen we ook ervaren als we slapen, terwijl er op dat moment niets van waar is. Daarom bedacht ik dat alles wat ooit in mijn gedachten kwam als ik wakker was, niet meer waarheid bevatte dan de illusies van mijn dromen. 

Maar daarna besefte ik meteen dat, terwijl ik al wilde gaan denken dat alles vals was, het absoluut noodzakelijk was dat ik, die dit bedacht, iets zou moeten zijn. Ik begreep dat deze waarheid: ik denk, dus ik besta- zo zeker was dat die op geen enkele manier aan het wankelen zou kunnen worden gebracht. Dus concludeerde ik dat ik dit zonder probleem kon accepteren als het eerste beginsel van de filosofie waarnaar ik op zoek was."

Isaac Newton
 

- Eén groot samenhangend systeem met natuurwetten. 

- Beginselen van de schepping ontdekt? 

- Enorme invloed op het denken van mensen over natuur, de wereld en god. 

"Nature and nature's laws lay hid in night,

God sayd: Let Newton be! - And al was light."

Werken aan de sprintplanning: 

Zie scrumbord 

Geschiedenis klas 5 

Verlichting; vrijheid, rechtvaardigheid & zingeving

Voorbereiding:

In de les: 

- Binnen = Beginnen: stand-up

- Verlichtingsidealen; religie, samenleving en economie. 

- Werken aan sprintplanning

- Afsluiting

Huiswerk volgende les: 

Deelvragen: 

- Welke ideeën ontstonden tijdens de Verlichting in Europa over een meer rechtvaardige samenleving (1650-1789)?

Sprint 1: Verlichting, wetenschap & Filosofie

1.3

Binnen = Beginnen - Stand-up

Bekijk jullie scrumbord (als team): 

1. Wat is er af voor het team? 

2. Loopt alles volgens planning? 

3. Zijn er dingen waar je hulp bij nodig hebt? Wie kan je daarbij helpen? 

Wetenschappelijk denken: continuiteit of verandering?

 Oudheid                                             Middeleeuwen                                              Renaissance/humanisme

Opdracht: 

- Bekijk de kenmerkende aspecten (4, 9, 14, 17, 18, 19 en 20) in je boek. 

- Benoem één verandering in het wetenschappelijk denken in de periode oudheid - renaissance

- Benoem één continuïteit in het wetenschappelijke denken in deze periode. 

Verlichting; Theorie & praktijk 

- Vrijheid en democratie (zoals in westerse landen) 

ondenkbaar zonder de achttiende-eeuwse Verlichting. 

Vrijheid

gelijkheid

Democratie

Rechtvaardigheid

Zingeving

Mensenrechten

Welvaart

Verlichting (KA 27, blz. 70)

"Rationeel optimisme en 'verlicht denken' da werd toegepast op alle terreinen van 

de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen."

Begrippen: 

Empirisme, rationalisme, volkssoevereiniteit, natuurrechten, 

burgerrechten, ratio, verdraagzaamheid, tolerantie, rechtsstaten, 

Personen: 

Spinoza, Rousseau (gelijkheid van alle mensen), Montesquieu (scheiding der machten), Voltaire, Mary Wolestonecraft (vrouwenrechten), Diderot (encyclopedie), Kant (durf voor jezelf te denken), 

Gebeurtenissen/ontwikkelingen (jaartallen?)

- toepassen van wetenschappelijke benadering (empirisme & rationalisme) op de samenleving, politiek, religie en economie

 

Verlichting & Religie: Spinoza & Voltaire

- Godsdienstige overtuigingen en geloof in wonderen niet rationeel uit te leggen. 

- Niet meer vol te houden dat er één religie 'de enige juiste' was. 

- Pleiten voor verdraagzaamheid. 

Wetenschappelijke Revolutie, Verlichting en Religie

- Steeds meer vertrouwen in menselijke waarneming en verstandelijk redeneren als enige ware bron van kennis. 

- Descartes: Ik denk dus ik besta. 

- Spinoza: Strikt rationele interpretatie van godsdienst en ethiek. 

- Natuur = logisch

- God kon niet zo raar zijn dat hij zijn eigen natuurwetten in de war zou schoppen. 

- Deisme: God moet worden gezien als het rationele principe achter de natuur. 

- Atheisme: Er bestaat geen god. 

Voorbeeld: Jan Vroese - Traktaak van de drie bedriegers

- Mozes, Jezus en Mohammed opgevoerd als bedriegers van de mensheid. 

- Kritiek op de bijbel: 

"Dat boek (is) niet meer (...) dan een samenraapsel van fragmenten, die in verschillende tijden zijn samengebreid, door verschillende personen zijn verzameld en openbaar zijn gemaakt na beoordeling door de Rabbijnen, die naar hun eigen fantasie hebben besloten wat toegestaan en wat verworpen moest worden, naargelang zij vonden dat het in overeenstemming of strijdig met de Wet van Mozes was." 

Oplossing: Religieuze tolerantie

- Godsdienstige verdraagzaamheid: 

- Godsdiensten zijn gebaseerd op onbewezen aannames en daar zou je elkaar niet op moeten bevechten. 

- Voltaire: Verhandeling over verdraagzaamheid (1763)

Verlichting & samenleving: Rousseau

- Onredelijke principes in de maatschappij: standen, slavernij, armoede. 

- natuurrechten/mensenrechten: alle mensen van nature gelijk en hebben in principe dezelfde rechten. 

Verlichting & Onderwijs: Rousseau

- Onderwijs is van groot belang voor verlichte denkers. 

- Wie geleerd had zijn verstand te gebruiken, zou ook het goede doen in het elven en daardoor een goed mens worden (rationeel optimisme). 

- Kinderen moesten de gelegenheid krijgen om zelf en op hun eigen manier de wereld te ontdekken. 

- De natuur was de beste leermeester, beschaving verziekte de mensen. 

Verlichting & Economie: Adam Smith

- Tot de achttiende eeuw veel regels en voorschriften voor productie en handel (gildes en mercantilisme)

- Smith: Als mensen vrij werden gelaten in hun economische handelen, zouden ze rationeel genoeg zijn om hun eigen belangen na te streven. 

- Vrije markt van vraag en aanbod zorgt voor voldoende producten van de best mogelijke kwaliteit voor de laagst mogelijke prijs.

Werken aan de sprintplanning: 

Zie scrumbord 

Geschiedenis klas 5 

Verlichting; vrijheid, rechtvaardigheid & zingeving

Voorbereiding:

In de les: 

- Binnen = Beginnen: stand-up

- Verlichtingsidealen: Politiek

- Werken aan Sprintplanning

- Afsluiting

Huiswerk volgende les: 

Deelvragen: 

- Welke ideeën ontstonden tijdens de Verlichting in Europa over een meer rechtvaardige samenleving (1650-1789)?

Sprint 1: Verlichting, wetenschap & Filosofie

1.4

Binnen = Beginnen - Stand-up

Bekijk jullie scrumbord (als team): 

1. Wat is er af voor het team? 

2. Loopt alles volgens planning? 

3. Zijn er dingen waar je hulp bij nodig hebt? Wie kan je daarbij helpen? 

Verlichting & Politiek

- Verlicht absolutisme

- Montesquieu en trias politica

- Locke, Rousseau, het sociaal contract en volkssoevereiniteit

- Politieke cultuur

- Democratische revoluties (Frankrijk, VS, de Republiek) 

Verlicht absolutisme (KA, blz. 72)

Begrippen: 

rationeel bestuur, absolutisme, tolerantie, droit divin (goddelijk recht), publiek belang. 

Personen: 

Frederik de Grote van Pruissen, Catharina de Grote (Rusland), Joseph II (Oostenrijk)

Gebeurtenissen/ ontwikkelingen: 

- De welvaart bevorderen in het land door middel 

van een rationeel (verlicht) absoluut bestuur van de vorst. 

- koning moest verstandig regeren in het belang van het volk. 

Charles-Louis de Montesquieu - scheiding der machten

- Controleren en in evenwicht houden van de verschillende staatsmachten.

- De macht niet in handen van één persoon of partij. 

Locke & Rousseau- het sociaal contract

- In de natuurtoestand leefde de mens als vrije en gelijke individuen. 

- sociaal contract: "overeenkomst" van mensen om een staat te stichten, 

waarbij...

     - ze een deel van hun vrijheid inleverden ten behoeve van een regering of 

        koning. 

     - de hoogste macht uiteindelijk bij het volk lag (volkssoevereiniteit)

     - het volk ook één algemene belang had (Rousseau); dat wat het beste 

        was voor iedereen. 

Politieke cultuur

- Boeken, tijdschrijften

- Cafés en salons

- ontstaan van politieke pers en publieke opinie. 

- De verspreiding van deze ideeën werd soms tegengegaan door de vorst met censuur. 

Democratische revoluties (KA, blz. 72)

begrippen: 

Vrijheid, gelijkheid, democratie, terreur, reactie, 

Personen: 

George Washington, Lodewijk XVI, Stadhouder Willem V, 

Robbespiere, Van der Capellen, Napoleon Bonaparte,

Gebeurtenissen en ontwikkelingen: 

- Franse revolutie (1789-1799), Amerikaanse Revolutie (1775-1783), 

Bataafse Revolutie (1781/1795)

Werken aan de sprintplanning: 

Zie scrumbord 

Oefenen Examenvraag

Opdracht 2 (2 punten):

In 1668 schreef de Nederlandse filosoof Adriaan Koerbagh in zijn boek

dat hij zich verbaasde dat in de Bijbel "valt te lezen dat God zelf van

boven naar beneden kwam, om een gezellig praatje te maken met een of

ander godzalig mens en om dan meteen bij hem te blijven logeren".

Leg uit welk verlicht uitgangspunt Koerbagh toepaste op verhalen in de

Bijbel.

Antwoordmodel: 

Opdracht 2 (2 punten)

Uit het antwoord moet blijken dat Koerbagh het rationalisme (van Descartes) toepaste, doordat hij aangaf dat hij Bijbelse verhalen niet zomaar voor waar aannam / 

omdat hij door gebruik te maken van redelijkheid/rede/het verstand Bijbelse verhalen (over God die op bezoek kwam) in twijfel trok.