Spaanse Brabander, les 2

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

Les 2

Context & theater

500-1500

1500-1600

1700-1800

1800-1850

Middeleeuwen

Romantiek

Renaissance

Verlichting

Renaissance betekent wedergeboorte. Wedergeboorte van wie of wat?

1. Literatuur, kunst, filosofie etc. uit de klassieke oudheid.
2. Jezus Christus
3. Het protestantisme
4. Het catholicisme

Wat was ook alweer de Latijnse spreuk die de middeleeuwen samenvat? Welke Latijnse spreuk past bij de renaissance?

Renaissance

Wat betekent de reformatie?

Renaissance 

- Tijdsbepaling

- terugkijken naar de oudheid

- Cultureel

Humanisme

- Nieuwe levenshouding 

- Nadenken, redeneren en onderzoeken

- Wetenschappelijk

Het humanisme is een nieuwe manier van denken/levenshouding die voorkwam in de renaissance 

In welk jaar ging Bredero's Spaanse Brabander in première?

1. 1584
2. 1602
3. 1617
4. 1637

De Spaanse Brabander komt oorspronkelijk uit Spanje.

1. waar
2. niet waar

Bredero baseerde zijn komedie

... op de Spaanse schelmenroman* Lazarillo de Tormes (De kleine Lazarillo uit het gebied van de riveier de Tormes) uit 1554. 

... er was geen copyright!

* = hoofdpersoon is bijdehand, maar goedaardig en leeft aan de onderkant van de maatschappij 

met ironie vertelt hij over ervaringen van schijnheiligheid

Spaanse Brabander of Brabantse Spanjaard?

Bredero las de Lazarillo in vertaling, want populaire stukken werden ook in het Nederlands vertaald, vooral Spaanse stukken!

Spaanse hoogmoed

Spanje > Brabant (tijd, plaats, handeling)

thematiek: migratie, geld, bedrog

Het Nederlandse renaissancetoneel

Het Nederlandse renaissancetoneel

Dit is een afbeelding van de eerste Amsterdamse schouwburg, ontworpen door Jacob van Campen, die pas in 1638 in gebruik werd genomen. Voordien vonden toneelopvoeringen plaats in de Nederduitse Academie, of op zolder bij de Rederijkerskamers. Nog weer eeder op het kerkplein...

Literatuur in de 16e eeuw 

EPIEK: de bijbel

LYRIEK: sonnetten

DRAMATIEK: tragedies, komedies, kluchten

Tragedie

ernstig toneelstuk:

- hooggeplaatste personages (bv. koningen, legerleiders)
- verheven taal

- droevig einde: de mens gaat ten onder in zijn strijd tegen hogere machten
- stof is ontleend aan klassieke oudheid, geschiedenis of aan de bijbel

- regels van Aristoteles

Peter Paul Rubens, Lucifer, 1622

Tragedie

"De treurspelen hadden de voortocht (= voorrang) om hun deftigheid en statigheid, als bestaande uit aanzienlijke personagiën: koningen, vorsten, priesters, ambtluiden (= rechters), edelen, krijgsoversten en diergelijken; op sloten, in steden, paleizen, raadhuizen, legers en kerken; en gelijk de personen waren de redenen (= de taal) vol majesteit en hoogdravende, d'uitkomsten (= afloop) bloedig, schrikkelijk en van belang.", 

aldus Cornelis van der Plasse, uitgever van Bredero. 

Peter Paul Rubens, Lucifer, 1622

Klucht 

het dagelijks leven wordt belachelijk gemaakt:

- platvloers karakter

- korter en grover dan blijspel, ook vechten en schelden

- personen uit lagere milieus (stereotypen)

- laten zich in hun gedrag leiden door primitieve driften

Dirck van Baburen: de koppelaarster, 1622

Komedie

toneelstuk waarin leven op geestige wijze onder de loep wordt genomen: 

- gaat over het 'gewone volk' (mensen uit lagere klassen spelen een hoofdrol)

- vooral spreektaal (kan aldus grof en plat zijn) 

- loopt goed af

- veel voorkomende thema's: liefde, echtelijke trouw, hebzucht en gierigheid

- ook: moraal, spiegel

Komedie

De blijspelen sprongen lustig op het toneel, met de lichtsten slag en het schuim des volks: herders, boeren, werkluiden, waarden, waardinnen, koppelaarsters, snollen, vroedwijven, bootsgezellen, opsnappers (= verkwisters), schooisters (= bedelaarsters) en panlikkers (= klaplopers); op akkers, in bossen, in hutten, in winkels, herbergen, kroegen, op straat, in steegjes en slopjes, in vleeshuis en op vismarkt; de praatjes die daar omgingen, na den man (= levensecht), d'uitkomsten kluchtig en genoegelijk.

C.L. vander Plasse, ‘Voor-reden’ tot G.A. Bredero, Alle de wercken. Amsterdam 1638)

Doel en functie van het toneel

Het toneel was concurrent van de preekstoel, want hun beider maatschappelijke functie was:  ordescheppend en ordebewarend. 

De acteurs waren de spreekbuis van de inventieve toneelauteur, die zich via de toneelpersonages direct tot het publiek richtte. 

Die auteur hield zich vooral bezig met het menselijk functioneren binnen de wereldlijke orde; de predikant droeg zorg voor het zieleheil van zijn toehoorders.

Doel en functie van het toneel

De predikanten werden gewaardeerd om de overtuigingskracht van hun retorische kwaliteiten. Maar de klassieke eis voor de rector, trits van het ‘onderwijzen, (emotioneel) bewegen en behagen’ (docere, movere en delectare),  behoorde vooral tot het terrein van het toneel. 

De toneeldichter volgde daarmee de klassieke dichter en theoreticus Horatius: 

de dichtkunst moet overtuigen en daarmee het nuttige met het aangename verenigen’: miscere utile dulci 

'ter lering ende vermaak' DE MORAAL

Deze uitdrukking, waarvan de herkomst niet helemaal duidelijk is, bouwt voort op deze aloude gedachte dat iets nuttigs ook aangenaam kan zijn.

Het Nederlands Renaissancetoneel, Mieke B, Smits-Veldt

We gaan naar de tekst!

Doel en functie van het toneel

Toneelschrijvers hielden het publiek een spiegel voor. 

Cicero had reeds over de klassieke komedie gezegd dat het  ‘een nabootsing van het bestaan [was], een spiegel van het dagelijks leven en een beeld van de waarheid’.

Tekst

Brederomonument, 

op de Nieuwmarkt in Amsterdam 

Jerolimo: "O joffrou, wildy my een courtesy bewijzen, so laet u slave toe dat hij u eensjens kust"

Een afwerende Trijn Jans: "Nou, Joncker, niet te stout, ay lieve houtje rust" (ze wil eerst geld zien).

'Konstanten in de komedie'

Drama is een onvoltooid genre, dat pas in samenspel met het publiek volledig tot zijn recht komt. 

De uitwerking van komisch-dramatische teksten is meetbaar. Door het bestuderen van de middelen waarmee een schrijver komisch effect sorteert, verkrijgen we inzicht in de mate waarin en de wijze waarop de tekst aan de werkelijkheid refereert.  

Konstanten in de komedie

1. fabels keren vaak terug (thema's)

2. personages (knechten die hun bazen bijstaan of te slim af zijn)

3. komische situaties (zoals overspel)

4. kunstgrepen (technieken: woordspelingen, verkledingen, bespotting)

Konstanten in de komedie

In de Amsterdamde Nes, waar tegenwoordig De Brakke Grond staat, stond rond 1600 de Matgrietkapel. D'Eglentier huurde de zolder als clubhuis en hing er de vlag uit. Helmeaal links staat het geboortehuis van Bredero.